Բարեպաշտական սովորություններ

Մատաղ

Քրիստոնեական կրոնի էությունը սերն է առ Աստված և առ մերձավորը: Ավետարանի մեջ նույն գաղափարը հաստատող բազմաթիվ ասացվածքներ, մտքեր և առակներ կարող ենք գտնել: Քրիստոնյան պետք է անսահման գթության կատարելությանը ձգտի. «Եղե՜ք գթասաիրտ, ինչպես որ գթասիրտ է ձեր երկնավոր Հայրը» (Ղուկ. Զ 36):

Աղքատների և կարոտյալների խնամության գործն առաջին անգամ համայնական կյանքի մաս դարձավ քրիստոնեական եկեղեցում և Եկեղեցին սիրո այս առաքելությունը կատարեց պատմության մեջ չտեսնված և չլսված անօրինակ եռանդով` իր ծագման առաջին օրերից հետագա սերնդի համար նմանողության գեղեցիկ օրինակ տալով:

Մեր եկեղեցում հավաքական աղոթքին հաջորդող ընդհանրական ճաշն իր շուրջն էր խմբում բոլոր հավատացյալներին անխտիր: Աղքատներն ու աշխատանքի անընդունակները, որբերն ու այրիները համայնքի հովանավորությունն էին վայելում: Սուրբ Սահակ Պարթև Հայրապետի  կանոնում գրված է, որ սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը հայոց ամբողջական դարձից հետո սահմանեց, որ անբան կենդանիներին կուռքերին զոհեր մատուցելու փոխարեն` որպես ողորմություն բաժանեն աղքատներին: Այս մասին ունենք նաև սուրբ Գրիգոր Տաթևացու հեղինակավոր վկայությունը: Նա մատաղ բառը ստուգաբանում է որպես «աղ մատուցել»:

Մովսիսական օրենքում սահմանված զոհաբերության կենդանու արյունը համարվում էր թողություն ողջ  մարդկության համար: Սակայն այս զոհերն ընդունելի էին մինչև Աստծու Գառի՝ խաչի վրա պատարագվելը, քանզի ըստ Օրենքի էին, սակայն Ճշմարտության երևմամբ՝ Հիսուսի մարդանալով, անպիտան գտնվեցին, ինչպես արեգակի ծագումից հետո ճրագի լույսը: Հաճախ անտեղյակ մարդկանց կողմից մատաղն այսօր նույնացվում է զոհաբերության հետ, որն այդպես չէ: Այսօր Հին Օրենքով կատարվող զոհաբերությունները ոչ միայն խորշելի են, այլև վնասակար, քանզի ակնհայտ է, որ այսպես վարվողը դեռևս Քրիստոսի արյամբ մեղքերից չի ազատվել և ծառայում է մեղքին:

Մատաղի արարողակարգի համաձայն՝ քահանան, սաղմոսներ և աղոթքներ կարդալով, խաչով օրհնում է աղը, որը տալիս են կենդանուն ուտելու, որպեսզի այն սրբվի աստվածային անեծքից (Ծննդ. Գ)՝ վերստանալով առաջին օրհնությունը (Ծննդ. Ա 22):

«Օրհնի՜ր, Տե՜ր, Քո ողորմությամբ այս աղը և սրբի՜ր սա, որպեսզի ամեն ին­չի, որ սա խառնվի, հաճելի և ընդունելի լինի Քեզ և մեզ համար՝ հոգու և մարմնի մաքրություն ու առողջություն…»,-ասվում է աղի օրհնության աղոթքում: Աղը մաքրության և անապակության օրինակ է, ինչպես Քրիստոս իր աշակերտներին է ասում. «Դո՜ւք եք երկրի աղը» (Մատթ. Ե 13): Նրանք էլ Աստծո խոսքի, այսինքն՝ Սուրբ Ավետարանի քարոզությամբ մաքրեցին երկրի ապականությունը:

Ըստ «Մայր Մաշտոց» ծիսագրքի՝ աղի օրհնության ժամանակ Ղուկասի Ավետարանից ընթերցվող հատվածից պարզ է դառնում, որ մատաղը առաջին հերթին բարեգործություն է, ողորմության ու գթասրտության պտուղ և ոչ թե խնջույքի կամ գինաբուրքի առիթ. «Երբ ճաշ կամ ընթրիք ես տալիս, մի՜ կանչիր ո՜չ քո բարեկամներին, ո՜չ քո եղբայրներին, ո՜չ քո ազգականներին և ո՜չ էլ քո հարուստ հարևաններին..., այլ կանչիր աղքատներին, խեղանդամներին, կաղերին ու կույրերին և երանելի կլինես, որովհետև փոխարենը քեզ կհատուցվի արդարների հարության օրը» (Ղուկ. ԺԴ 12-14): 

Սուրբ Ներսես Շնորհալի Հայրապետը նշում է, որ սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի ժամանակներից սկսած՝ մատաղ էին անում Տիրոջ Հարության Տոնին, Տերունական և Սրբոց տոներին, ննջեցյալների հիշատակի համար և որպես  հոգեհաց բաժանում կարոտյալներին:

Պետք է հստակ իմանալ, որ Մեծ Պահքի շրջանին և առհասարակ պահոց օրերին մատաղ չեն անում:

Ինչպես Աստծուն մատուցվող ցանկացած ընծա, մատաղը ևս պետք է լինի ընտիր. ինչպես Իսահակն էր Աբրահամի աչքին սիրելի (Ծննդ. ԻԲ), որպեսզի հաճելի լինի Տիրոջը, ինչպես Աբելի պարագային էր (Ծննդ. Դ), քանի որ ավելորդից արված նվիրաբերությունը արժեք չունի (Մարկ. ԺԲ 41-44): «Կանոնագիրք հայոցում» նզովյալ է համարվում խեղված կամ արատավոր անասուն մատաղ անելը: Արգելվում է նաև որսորդության միջոցով ձեռք բերված անասունը մատաղ անելը, որովհետև այն պետք է անպայման արդար վաստակով ձեռք բերված լինի: Ընդունված կարգի համաձայն, մատաղ կարելի է անել միայն արու կենդանիների՝ արջառ, ոչխար, աքաղաղ և աղավնի:

Մատաղի օրհնության կարգը

Մատաղի կատարման կարգը վերը նշված բոլոր պարագաների համար նույնն է. քահանան հաստատված կարգի համաձայն սաղմոսների ընթերցանությամբ, աղոթքներով և խաչով օրհնում է աղը, որն ուտեցնելով անասունին՝ մորթում են, եփում և բաժանում աղքատներին ու կարիքավորներին: Ըստ հնադավան սովորության՝ մատաղացու անասունից որոշ մասնաբաժին ունի նաև օրհնության կարգ կատարող քահանան: Սակայն մեր օրերում այդ սովությունը դուրս է մղվել ծիսակարգից:

 Այսօր ոմանք անգիտաբար մատաղացու անասունի արյունը քսում են իրենց ճակատներին, որ ըստ սուրբ Ներսես Շնորհալու՝ արգելված է, որովհետև մեր բոլոր զգայարանները Քրիստոսի արյամբ օծվեցին, իսկ Մկրտության ժամանակ սուրբ Մյուռոնի կնիքը ստանալով մեր ճակատին՝ կարիք չունենք այլ կնիքների և Վերջին դատաստանի ժամանակ այս կնիքով է, որ ճանաչվելու ենք Աստծո առջև (Հայտ. Թ 4):

Ամփոփում

Հայ Եկեղեցում ընդունված մատաղը չպետք է նույնացնել զոհաբերության հետ, քանի որ  «Քրիստոս մեկ անգամ որպես պատարագ մատուցվեց՝ շատերի մեղքերը վերացնելու համար» (Եբր Թ 28):  «Նա է քավությունը մեր մեղքերի և ոչ միայն մեր մեղքերի այլև ամբողջ աշխարհի» (Ա Հովհ Բ 2): Հետևաբար մատաղը ողորմությունն է, որը նախատեսված է աղքատներին ու կարոտյալներին բաժանելու համար: Որպես ողորմության արդյունք, այն մեզ տալիս է մեղքերի թողության և փրկության հույս: Դրա համար էլ Տերը քաջալերում է՝ ասելով. «Եղեք գթասիրտ, ինչպես որ գթասիրտ է ձեր  Հայրը» (Ղուկ. Զ 36): Իսկ Պողոս առաքյալն ասում է. «Զգեստավորվեք գթասրտությամբ և ողորմությամբ» (Կողոս. Գ 12), որովհետև, ինչպես լրացնում է  մեկ ուրիշ առաքյալը` «Ողորմությունը բարձրագլուխ պարծենում է դատաստանի դիմաց» (Հակոբ Բ 13 ): Նաև երանելի Դավիթն մարգարեն է ասում. «Երանի նրան, ով խնամում է աղքատին, որովհետև դատաստանի օրը Տերը կփրկի նրան անսահման չարից» (Առակ. ԺԴ 21-22):

Տերը երանելիների շարքն է դասում ողորմածին, որովհետև ահեղ դատաստանի օրը նա ողորմություն կգտնի (Մատթ. Ե 7), և աղքատներն Արդար Դատավորի առաջ կգովեն նրան, ով իմաստուն վաճառականի նման վաճառեց իր ամբողջ ունեցվածքը և գնեց այդ մարգարիտը (Մատթ. ԺԳ 45-46): Ողորմածի համար աղքատները կաղոթեն և կասեն. «Այսինչ բանն Աստված ինձ պարգևեց, քանզի ողորմությունը արագաթև արծվի նման երկինք է բարձրացնում, և Տերը չի արհամարում աղքատի աղոթքը» (Սաղմ. ԻԱ 25):

Սակայն միևնույն ժամանակ պետք է զգուշորեն կատարել Տերունական պատգամը. «Զգո՜ւյշ եղեք, որ ձեր ողորմությունը մարդկանց առջև չանեք, որպես թե այն լինի ի ցույց նրանց, այլապես վարձ չեք ընդունի ձեր Հորից, որ երկնքում է... Այլ երբ դու ողորմություն անես, թող քո ձախ ձեռքը չիմանա, թե ինչ է անում քո աջը, որպեսզի քո ողորմությունը ծածուկ լինի, և քո Հայրը, որ տեսնում է, ինչ որ ծածուկ է, կհատուցի քեզ հայտնապես» (Մատթ Զ 1-3):

Եվ եթե այս կյանքում ողորմության  գործեր անենք, երկնքում մեր վարձը մեծ կլինի և Երկրորդ Գալստյան ժամանակ արժանի կլինենք Աստծու աջակողմյան դասին` մեր Տեր և Փրկիչ Հիսուս Քրիստոսի շնորհներով և մարդասիրությամբ:

Սրբապատկերների մասին

Հարց. Ի՞նչ է սրբապատկերը:

Պատասխան. Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցում սրբապատկերը, առաջին հերթին, այն գեղանկարներն են, որոնք պատկերում են մեր Տիրոջը` Հիսուս Քրիստոսին, Աստվածամորը և սրբերին: Այդ սրբապատկերները զարդարում են սուրբ Սեղանը, եկեղեցու դասի, տաճարի և գավթի պատերն ու սյուները:

Սրբապատկերը որպես քրիստոնեական հոգևոր մշակույթի և գեղարվեստական մտածողության արգասիք զարգացել է պաշտամունքի կանոնին զուգընթաց` համապատասխանելով եկեղեցու վարդապետական ու դավանաբանական ձևակերպումներին: Համաձայն Եկեղեցու սրբազան ավանդության առաջին սրբապատկերներն են Հիսուսի դաստառակը և Աստվածամոր պատկերը, որոնք, ի դեպ, ժամանակին պատկանել են Հայ Եկեղեցուն: Ի սկզբանէ Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին եղել է պատկերահարգ: Ամեն մի սրբապատկեր գործածելի է դառնում եկեղեցում միայն հատուկ կարգով օրհնվելուց ու օծվելուց հետո: Սրբապատկերը Եկեղեցու և եկեղեցական ծիսակարգի անբաժանելի մասն է:

Հարց. Աստվածաշունչն արգելում է, բայց քրիստոնեական եկեղեցիներում գործածվում են նկարներ (իմա` սրբապատկերներ): Ինչպե՞ս բացատրել այս երևույթը:

Պատասխան.  Համաձայն Հին Կտակարանի օրենքի, նկարներ նկարելն արգելված էր, սակայն այս արգելքը բացարձակ չէր: Աստված պատվիրեց, որ երկու քերովբեների (հրեշտակներ) նկարներ տեղադրվեն Ուխտի տապանակի վրա (հմմտ. Ելք, 25.18): Պետք է ճիշտ ըմբռնել. Աստվածաշունչը դատապարտում է սուտ աստծու պատկերը նկարելը և այն երկրպագելով` նրան պաշտամունքի առարկա դարձնելը: Աստված կռապաշտությունն է արգելում և ոչ թե նկարներ ու սրբապատկերներ ստեղծելը:

Թվում է, թե Աստվածաշունչը, իրապես, արգելում է որևէ նկար ստեղծելը, սակայն Ելք 20.4-ում կարդում ենք. «Վերևում` երկնքում, ներքևում` երկրի վրա, և երկրի խորքի ջրերի մեջ եղած որևէ բանի նմանությամբ քեզ կուռքեր չպիտի կերտես»: Բայց հաջորդ համարում արդեն պարզ երևում է, որ խոսքը գնում է կռապաշտության մասին (հմմտ. Ելք 20.5), քանի որ այդ դեպքում Աստված չէր պատվիրի, որ նկարներ ստեղծվեն: Իրոք, եթե Ելք 20.4 համարն իր տեղից հանենք և տառացիորեն մեկնաբանենք, ապա անկարելի կլինի արդարացնել  որևէ նկար նկարելը, նույնիսկ նկարչական սարքեր օգտագործելով: Սա Աստծո կողմից չի արգելվել: Ավելին, ի վերջո, գիրն էլ նկարի մի տեսակ է: Միայն կռապաշտությունը, սուտ աստվածներին պաշտամունք մատուցելն է արգելված, իսկ Քրիստոսի և սրբերի նկարները դիտել որպես «կուռքեր»,  համազոր է հայհոյության:

Հարց. Ինչու՞ են եկեղեցիներում քրիստոնյաներն աղոթում նկարներին (սրբապատկերներին): Մի՞թե այդպիսի սովորությունը Աստվածաշնչի ուսուցումներին հակառակ չէ:

Պատասխան.  Քրիստոնյաները նկարներին չեն աղոթում: Եկեղեցի մտնելիս շատ հաճախ նկատում ենք, թե ինչպես են աղոթում նկարների դիմաց կանգնած, բայց ո’չ նկարներին: Այդ աղոթքն ուղղված է Քրիստոսին, կամ էլ նկարում պատկերված որևէ սրբի բարեխոսությունն է խնդրվում: Տեսնելով պատկերը` մենք մտովի դիմում ենք պատկերվածին: Երբ աղոթում ենք սրբապատկերի առջև, առհասարակ, պետք է հստակ գիտակցենք, որ մեր աղոթքն ուղղված է ոչ թե պատկերին, նյութին, այլ այն անձին, ով առկա է պատկերի վրա: 12-րդ դարում Հովհաննես Սարկավագ Վարդապետը բանաձևել է Հայ Եկեղեցու ուսմունքը սրբապատկերների վերաբերյալ հետևյալ կերպ. «Սրբապատկերները օգնում են հավատացյալներին մերձենալու Աստծուն»: Հետևաբար սրբապատկերները քրիստոնյաների համար պաշտամունքի առարկա չեն, նման մոտեցումը դատապարտում է Հայ Առաքելական Եկեղեցին, այլ միջոց Աստծուն մերձենալու և սրբերի բարեխոսությունը հայցելու:

Հարց.  Քրիստոնյաները ծնրադրում են սրբապատկերների դիմաց և համբուրում դրանք, հատկապես ծիսական արարողությունների ժամանակ: Մի՞թե սա կռապաշտություն չէ:

Պատասխան.  Երբ որևէ մեկը համբուրում է մոր նկարը, արդյո՞ք թղթի այդ կտորն է պաշտում, թե մոր հանդեպ ունեցած սերն է արտահայտում: Կռապաշտ կդառնանք, եթե որևէ առարկա պաշտենք որպես Աստված:

      Քրիստոնյաները երկյուղածություն են դրսևորում սրբապատկերի հանդեպ, քանի որ նրանով է խորհրդանշվում տվյալ անձը: Այդ կերպ Քրիստոսի կամ որևէ այլ սրբի նկատմամբ է արտացոլվում սերն ու բարեպաշտությունը, և ոչ թե փայտի, թղթի կամ ներկի: Հովհան Դամասկացին գրում է. «Ես նյութը չեմ պաշտում, այլ պաշտում եմ նրան, որ իմ փրկության համար նյութ դարձավ»: Ուրեմն, Հայ Առաքելական Եկեղեցին համարում է, որ սրբապատկերի հանդեպ արտահայտված պատիվը, այդտեղ պատկերված անձի նկատմամբ տածած հարգանքն է:

            Նույն մոտեցումն է նաև Սուրբ Խաչի պարագային: Քրիստոնյաները մեծարում են Խաչը, որովհետև նրանով իրագործվեց մեր փրկությունը: Պողոս առաքյալը գրում է. «Սակայն քավ լիցի, որ ես պարծենամ այլ բանով, քան մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի խաչով» (Գաղատ. 6.14): Քրիստոսով Խաչը դարձավ բոլոր քրիստոնյաների համար զոհողության և փրկագործության խորհրդանիշ:

Մոմավառություն

Եկեղեցի մտնելիս գրեթե միշտ մոմ ենք վառում սրբապատկերի առաջ: Այս գեղեցիկ սովորությունը մեզանում լայն տարածում ունի և ձգվում է մինչև դարերի խորքը: Աստծո տանը մոմ վառելու ավանդույթը գալիս է դեռևս Հին Ուխտի ժամանակներից: Աստված Ինքը Մովսեսի միջոցով ժողովրդին պատվիրեց, որ ձիթենու զուլալ, անարատ ձեթ բերեն լույսի համար, որպեսզի մշտավառ ճրագ լինի վկայություն խորանում (Ելք Ժէ 20-21): «Սողոմոն արքան պատրաստել տվեց Տիրոջ տան ամբողջ սպասքը, ոսկե մոմակալները, ճրագակալները, մոմ կտրելու մկրատները» (Գ. Թագ. Է 49):  
Հետագայում, երբ քրիստոնեությունը հաստատվեց աշխարհում, մոմը պահպանեց իր կիրառական և ծիսական նշանակությունը նաև նորահաստատ քրիստոնեական եկեղեցում: Պետք է ասել, որ մոմն ու ճրագը ի սկզբանե նույն նշանակությամբ էին օգտագործվել և ունեցել էին միևնույն հոգևոր և նվիրական իմաստը, ինչի շնորհիվ Եկեղեցին առ այսօր պահպանել է ճրագ վառելու ավանդությունը: Վաղ շրջանում հեթանոսների գործադրած հալածանքների պատճառով, որոնք տևեցին երեք դարից ավելի, քրիստոնեական պաշտպանմունքները կատարվում էին գիշերով, ստորգետնյա և վերգետնյա գաղտնի աղոթատեղիներում ու մատուռներում, որտեղ բնականաբար մոմեր ու կանթեղներ էին վառում՝ շինության տարածքը լուսավորելու համար: Այդպես էլ հետագայում եկեղեցու ներսը լուսավորելու և կատարվող արարողություններին շքեղություն ու տոնականություն հաղորդելու համար մոմավառությունը մնաց որպես ծեսի կարևոր բաղադրիչի մաս: Սակայն պատճառը միայն լույս տալու պարագան չէր: Մոմավառության սովորությունը և Հին Ուխտում, և Նորում, բացի կիրառական նշանակությունից ուներ և ունի նաև խորհրդաբանական իմաստ:

Մոմի և  Մոմավառության  խորհուրդները` ըստ  Սուրբ Գրքի  և  Եկեղեցու Հայրերի

Վառվող մոմը առաջին հերթին խորհրդանշում է Քրիստոսին և ապա՝ քրիստոնյաներին. «Ես եմ աշխարհի լույսը. որ իմ ետեւից է գալիս, խավարի միջով չի քայլի, այլ կընդունի կենաց լույսը» (Հովհ Ը 12): «Դուք եք աշխարհի լույսը... Եվ ճրագը վառելով կաթսայի տակ չեն դնում, այլ աշտանակի վրա, և նա լույս է տալիս բոլոր նրանց, որ տան մեջ են: Թող այդպես փայլի ձեր լույսը մարդկանց առաջ, որպեսզի տեսնեն ձեր բարի գործերը ու փառավորեն ձեր բարի գործերը ու փառավորեն ձեր Հորը, որ երկնքում է» (Մատթ. Ե 14-16):

Հիսուսի բերած աստվածային լույսը Սուրբ Հոգու ներգործությամբ փոխանցվեց առաքյալներին, ովքեր էլ նույն Հոգու զորությամբ և  գործակցությամբ տարածեցին այն աշխարհով մեկ՝ լուսավորելով մեր խաղաղ հոգիները: Այդպիսով վառվող մեկ Մոմը՝ Հիսուս, Սուրբ Հոգու զորությամբ վառեց բազում այլ մոմեր՝ քրիստոնյաներին, և այդ մոմերի հուրը չհանգավ, այլ «վառվելով» տարածվեց ու տարածվում է ամբողջ աշխարհում: Ուրեմն, մեր ձեռքին վառվող մոմը խորհրդանշում է հավատքի լույսը, Քրիստոսի պատվիրաններն աչքի առաջ ունենալը և դրանց կատարումը:

Ինչպես մոմն է մեռած և խավար առանց հրի, նույնպես «Հավատքն առանց գործերի մեռած է» (Հակ. Բ 26): Ինչպես մոմը և հուրը առանց պատրույգի չեն վառվում, նույնպես էլ հավատքն ու գործն առանց սուրբ նպատակի անպիտան են: Նա ով ունենա հավատք և Աստծո սիրո համար բարի գործեր անի, նա է արժանի Աստծո արքայության  և մեղքերի թողության:

Վառվող մոմը խորհրդանշում է մեր աղոթքը ու ողորմությունը, որը մեր իսկ ձեռքերով ընծայում ենք Քրիտոսին: Այն նաև մեր անձի փրկության խորհրդանիշն է, որովհետև մոմը ինքնին հուր է, մոմանյութ և պատրույգ, նույնպես և մեզ երեք բան է հարկավոր փրկության համար. 

Նախ՝ ճշմարիտ հավատք, որ խորհրդանշում է մոմանյութը:

Երկրորդ՝ բարի գործեր, որ խորհրդանշում է հուրը:

Երրորդ՝ ճշմարիտ և սուրբ նպատակ, որ խորհրդանշում է պատրույգը. և այն, որ ամեն բարի գործ Աստծո սիրո համար ենք անում և ոչ թե ի ցույց մարդկանց: Եվ ինչպես վառվող մոմը տարբերվում է հանգչած մոմից, այդպես էլ կենդանի հավատը` մեռած հավատից. որովհետև վառվող մոմից լույս է ելնում, իսկ հանգչածից՝ դառն ծուխ: Արդ, ինչպես մոմի նյութը և յուղը միշտ վառ են պահում լույսը, այսպես էլ առաքինության գործերը օգնում են և միշտ վառ են պահում աղոթքների լույսը, իսկ անիրավության և մեղքերի գործերը միշտ մարմնին հակառակ են և հանգցնում են աղոթքի լույսը: Եվ ամենից գլխավորը. մոմը նշանակն է մեր երկյուղած սիրո առ Աստված և Իր սուրբերը: 

Մոմը, որ վառում ենք, խորհրդանշում է մեծագույն և կատարյալ զոհաբերությունը, որ մարդը պետք է մատուցի իր Արարչին. այսինքն՝ Աստծուն նվիրաբերի սեփական անձը, իր ինքնիշխան կամքը` հոժարակամ ստորադասելով ու ենթարկելով Աստծո կամքին: Եկեղեցին իր բոլոր պաշտամունքները կատարում է խնկարկումով և մոմավառությամբ: Բերենք մի քանի օրինակ.

Ծիսական արարողությունների ժամանակ քահանայի կամ Ավետարանն ընթերցող սարկավագի երկու կողմում կանգնում են երկու մոմակիրներ, նրանք խորհրդանշում են Հիսուսի Հարությունը խորհրդանշող երկու լուսավոր հրեշտակներին:

Սուրբ Ծննդյան և Զատկական Ճրագալույցներին, Տյառնընդառաջի երեկոյան` հավատացյալներն իրենց ձեռքում մոմ են ունենում, որը հետևյալ խորհուրդներն ունի.

Ճրագալույցի գիշերային ժամի տոնը բազում վառվող լույսերով և մոմերով ենք կատարում, որովհետև այս տոնի Տերը Քրիստոսն է՝ երկնավոր լույսը, և հարկ է լույսով կատարել Լույսի տոնը:

Մոմի լույսը խորհրդանշում է այն աստղը, որը մոգերին առաջնորդեց և կանգնեց այնտեղ, որտեղ ծնվել էր Մանուկ Հիսուսը: Այդ պատճառով այդ օրը՝ երեկոյան, վառվող մոմերով ենք եկեղեցի մտնում:

Տյառնընդառաջին մեր ձեռքին մոմ ենք ունեում, որովհետև ինչպես Սուրբ Կույսը, Հովսեփը, Աննա մարգարեուհին և Սիմիոն ծերունին իրենց ձեռքում Քրիստոսին ունեին, այնպես էլ մենք՝ մոմ: Քանի որ մոմը ինքնին հուր է, մոմանյութ և պատրույգ,  բայցև մի մոմ է, այնպես էլ Քրիստոս՝ երեք իրողություն.

Աստվածությունը՝ իբրև հուր:

Անապական մարմինը՝ որպես հստակ մոմ:

Բանական հոգին՝ որպես պատրույգ, որով լուսավորվեցին բոլոր արարածները: «Ծերունի Սիմիոնն ասում է. Լույս, որ հայտնություն կլինի հեթանոսների համար» (Ղուկ. Բ 25-32):

Ուշագրավ փաստ է, որ ժամանակին մեր Եկեղեցում եղել է մոմի և հրի օրհնության կարգ, այդ կարգը կատարվել է Տյառնընդառաջի և Զատկական Ճրագալույցի երեկոյան:

Ավագ շաբաթվա Ավագ երեքշաբթի օրը մեր ձեռքերի վառվող մոմը խորհրդանշում է տասը կույսերին (Մատթ. ԻԵ 1-3): Կույսերը օրինակն են քրիստոնյաների: Նրանցից հինգը իմաստուն են, հինգը՝ հիմար: Իմաստուն են նրանք, ովքեր այս աշխարհում հարատևում են հավատքի գործերի մեջ, այսինքն՝ աղոթքով, պահքով եւ ողորմությամբ, եւ սպասում են Հիսուսի Երկրորդ Գալուստին: Ինչպես Ավետարանն ասում է. «Կեսգիշերին ձայն լսվեց. ահա փեսան գալիս է». հիմար կույսերը, ովքեր իրենց լապտերները հանգցրել էին, (այսինքն՝ չունեին հավատի գործեր), պիտի մնային խավարում, իսկ իմաստուն կույսերը, ովքեր իրենց լապտերները վառ էին պահել, Փեսայի հետ պիտի մտնեին Լույսի սրահը՝ Երկնքի արքայություն:

Այսպիսով, եկեղեցում մոմ վառելով՝ հավատացյալն արտահայտում է իր հավատքը, հույսն ու սերը առ Աստված: Խնդրում է, որ ինչպես այս մոմը՝ փոքրիկ լույսը հալածեց տաճարի ներսի խավարը, այնպես էլ Լույս Քրիստոս հալածի մեր՝ հավատացյալներիս մեղքերի խավարը: Խիստ կարևոր է, երբ եկեղեցում մոմ ենք վառում, չվերածենք այն ինքնանպատակ մեքենայական գործողության, այլ մշտապես մտաբերենք, որ մոմը և մոմավառությունն ունեն ներքին իմաստ, և խորհրդաբանորեն հիշեցնում են մեզ աստվածապաշտական ու փրկագործական կենսապարգև իրողությունների մասին:

Խաչակնքում

Խաչակնքման սովորությունն այնքան հին է, որքան քրիստոնեությունը:

Հին աշխարհում և հռոմեական կայսրությունում խաչը համարվում էր անարգ մահվան, նախատինքի, չարչարանքների միջոց, և ով այդպիսի մահվան էր դատապարտվում, անիծյալ էր կոչվում (Բ Օր. ԻԱ 23):

Քրիստոսը, գամվելով մահվան խաչին, մեր փոխարեն հանձն առավ մահը, Ինքը կրեց ադամական մեղքի անեծքը, և մահվան գործիքը Իր զորությամբ վերափոխեց հավիտենական կյանքի խորհրդանիշի: Հետևաբար Խաչի զորությունը Քրիստոսն է:

Պողոս առաքյալն ասում է. «Մեզ՝ փրկվածներիս համար խաչի քարոզությունը Աստծո զորությունն է» (Ա Կորնթ. Ա 18): 

Խաչակնքվելիս, այսինքն՝ խաչի կնիքը մեր վրա դնելիս հիշում ենք, որ մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսը խաչվեց մեր մեղքերի համար և մեզ փրկեց մահվան իշխանությունից: Աղաչում ենք Խաչյալ Փրկչին, որպեսզի մեզ միշտ պահի ու պահպանի ամեն մի չարիքից:

Խաչակնքվում ենք հետևյալ կերպ. միացնում ենք աջ ձեռքի առաջին երեք մատերը, հպում ենք ճակատին, իջեցնում կրծքին, տանում կրծքի ձախ կողմը, ապա աջ կողմը և վերջում դնում կրծքին:

Խաչակնքման խորհուրդները ըստ եկեղեցու հայրերի.

Խաչակնքվալիս երեք մատը (բթամատը, ցուցամատը ու միջնամատը) միացնում ենք իրար, որը խորհրդանշում է Սուրբ Երրորդությունը: Մյուս երկու մատները (ճկույթն ու մատնեմատը) միասին սեղմում ենք ափին, որը խորհրդանշում է Քրիստոսի կատարյալ Աստված և կատարյալ մարդ լինելը, և այդ երկուսը` որպես մեկ  միավորյալ բնություն (մատերը սեղմված են իրար):

Ճակատը դրոշմելով՝ խորհրդանշում ենք կյանքը, ձեռքը իջեցնելով կրծքին՝ մահը, կրծքի ձախ կողմը դնելով՝ այս աշխարհի կյանքը, և կրծքի աջ կողմը՝ հանդերձյալ կյանքը:

Խաչակնքվելիս դրոշմում ենք մեր ճակատը՝ հիշելով, որ երկնքում էինք, և ապա ձեռքը իջեցնում ենք՝ դեպի սիրտը՝ մտաբերելով, որ երկիր ընկանք, երբ ձեռքը տանում ենք կրծքի ձախ կողմը, նշում ենք, որ ձախակողմյան (մեղավորների դասում) եղանք, ապա տանում ենք աջ՝ հաստատելով, որ արդարների դասում ենք ցանկանում լինել:

Խաչակնքվելիս, երբ ձեռքը տանում ենք դեպի վեր, ուզում ենք ասել, որ մեր միտքը գամվեց խաչի վրա, և թող այսուհետև Քրիստոսի միտքը առաջնորդի մեզ: Երբ ձեռքը տանում ենք դեպի ներքև՝ ուզում ենք ասել, որ այլևս մեր մարմինը չէ, որ պիտի թելադրի մեզ, այլ Քրիստոս: Ձեռքը աջ և ձախ տանելով՝  ուզում ենք ասել, որ ձեռքերը խաչվեցին խաչի վրա, և չար գործերի համար անպիտան են, և պիտի միայն բարին գործեն: Ձեռքը բացված տանելով դեպի սիրտը և ասելով «ամեն», այսինքն՝ ճշմարիտ է, հաստատում ենք այս ամենը

Խաչակնքվելով խորհրդանշում ենք Բանն Աստծո երկնքում լինելն ու երկիր իջնելը և դժոխքն ավերելը, որը ձախակողմյանների տեղն է, և դարձյալ Հոր աջ կողմում նստելը: Խաչի նշանով դրոշմում ենք մեր ճակատը, որովհետև միշտ Խաչյալին ի մտի ունենք, ինչպես ասում է Եզեկիել մարգարեն. «Նշան դիր այն մարդկանց ճակատին»: (Եզեկ. Թ 4):  

Խաչի նշանը մեր մարմնի չորս կողմն ենք դրոշմում, որպեսզի մեզ պահի չորս վնասից, այսինքն՝ աշխարհի փորձությունից, սատանայից, անհավատներից և մեղքերից: Խաչի նշանը դրոշմում ենք մեզ վրա, որովհետև ծառայում ենք Տեր Հիսուսին, ում նշանն է Խաչը: Խաչակնքվելով` ցույց ենք տալիս տիեզերքի չորս կողմերը և դրանց համար հայցում Տիրոջ խաղաղությունը:

Խաչակնքումը վահան է ընդդեմ սատանայական ներգործությունների:

Խաչակնքվելով մեր հին էությունը գամում ենք խաչին և Քրիստոսով հարություն առնում: Խաչակնքվելիս հիշում ենք մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի փրկարար Մահը Խաչի վրա՝ մարդկության ազատագրման համար: Խնդրում ենք Աստծու օգնությունն ու ողորմությունը:

Քրիստոնյաներս խաչակնքվում ենք, երբ պատարագի, ժամերգությունների, ծիսական արարողությունների ժամանակ հոգևորականները Սուրբ Երրորդության անվամբ խաչանիշ օրհնությամբ տյառնագրում են (Խաչակնքում է մեզ): Աղոթելիս պետք է Խաչի նշանով երեսը տյառնագրել՝ խնդրելով, որ Սուրբ Աստվածածինը, պահապան հրեշտակները և սրբերի դասը բարեխոս լինել Երկնավոր Հոր առջև:

Խաչի պահպանիչ  աղոթքներ ժամագրքից

(հատվածաբար)  

Տե՜ր, ողորմի՜ր մեզ, քանի որ պարծենալով պարծեցանք Քո Խաչով թող այն պահելով պահի մեզ` երևելի և աներևույթ թշնամուց, և թող պահապան լինի Աստծո ծառայիս. ամեն։

Սուրբ Խաչի մեծ և կարող

զորությունն ի օգնություն

մեր անձերի խնդրենք Տիրոջից. ամեն:

Ամենահաղթ Խաչիդ նշանով պահպանի՜ր մեզ, Մարդասեր, աներևույթ թշնամուց, քանի որ  Դու ես միայն փառաց Թագավորը. օրհնյալ լինես հավիտյան. ամեն։

Խաչդ թող լինի մեզ պահապան, իր բոցավառ փայլով, որ խորտակեց թշնամուն և քանդեց մահվան վճիռը, ու այդ իսկ պատճառով կյանքի Փայտ կոչվեց, և դարձավ միջոց տիեզերքի փրկության. ամեն։          

Մարդասե՜ր Տեր, Քո սրբուհի անարատ մոր ու կույսի և  Քո պատվական Խաչի համար ընդունի՜ր մեր  աղաչանքները և ապրեցրու մեզ. ամեն։

Խաչիդ նշանը հավատով երկրպագողներիդ այժմ լուսավորի՜ր, որ խաչազգյացների համաձայն Քեզ օրհնենք հավիտյան. ամեն։

Սուրբ և պատվական Խաչիդ հովանու ներքո պարսպած պահիր խաղաղությանդ մեջ՝ Քեզ ապավինած և հուսացած ժողովրդիդ. ամեն։

Այս սուրբ Խաչով աղաչենք Տիրոջը, որովհետև սրանով կփրկի մեզ մեղքերից և կապրեցնի Իր ողորմության շնորհիվ. ամեն։

Մեր նախնիներն աղոթելիս, ամեն առավոտ տանից դուրս գալիս, եկեղեցի մտնելիս, սրբություններին մոտենալիս, ծիսական արարողություններին մասնակցելիս, ցորենի հատիկը հողը գցելիս, գութանով վար անելիս և աշնան բերքը ամբարելիս, նեղության, հիվանդության ու վտանգի դեպքում, աշխատանքն սկսելիս, ճաշելուց առաջ և հետո, հեռու ճանապարհ ելնելիս իրենց երեսին խաչ էին հանում:

Տնօրհնեք

Ըստ սուրբ Գրիգոր Տաթևացու` տնօրհնեքի արարողության հաստատողը Ինքը` մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսն է: Ավետարանի վկայությամբ Սուրբ Զատկի երեկոյան հարուցյալ Քրիստոս փակ դռների միջով մտավ Վերնատուն, ուր հավաքվել էին աշակերտները, և օրհնեց նրանց (Հովհ. 20 19-20):

Տնօրհնեքի արարողությունը հայտնի է  դեռևս առաքելական շրջանից: Առաքյալները, հետևելով Քրիստոսի օրինակին, Փրկչի Սուրբ Ծննդյան և Սուրբ Հարության տոներին շրջում էին քրիստոնյաների տները և ավետում Աստվածհայտնության և Հարության բարի լուրերը: Այսպես էլ նրանց հետևորդները` քահանաները, քրիստոնեական այս երկու մեծագույն տոներին` Սուրբ Ծննդյան ութօրյակին և Սուրբ Հարությունից մինչև Հոգեգալուստ, այցելում են իրենց համայնքի հավատացյալ զավակների տները և Ավետիսը բերելով օջախից ներս` օրհնում նրանց և նրանց բնակարանները: Կատարելով տնօրհնեքի կարգը` Եկեղեցու սպասավորներն իրենց հայրական խոսքով մխիթարում, խրատում ու հոգևոր ուրախություն են պատճառում Եկեղեցու հավատացյալ զավակներին:

Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին հաստատել է տնօրհնեքի արարողության երեք կարգ. Սուրբ Ծննդյան, Սուրբ Հարության և նորակառույց բնակարանի օրհնության:

Տնօրհնեքի կարգը

Սուրբ Ծննդյան տնօրհնեքի ժամանակ քահանան, տուն մտնելով, տալիս է ծննդյան ավետիսը, երգում սուրբ Մովսես Խորենացու` այդ օրվան նվիրված «Խորհուրդ մեծ և սքանչելի շարականը» և Ղուկասի Ավետարանից ընթերցում  ծննդյան  հատվածը. «Այդ շրջանում բացօթյա բնակվող հովիվներ կային, որոնք իրենց հոտերի գիշերային պահպանությունն էին անում: Եվ  Տիրոջ հրեշտակը երևաց նրանց, Տիրոջ փառքը ծագեց նրանց շուրջը, ու նրանք սաստիկ վախեցան: Եվ հրեշտակը ասաց նրանց. «Մի վախեցեք, որովհետև ահա ձեզ մեծ ուրախություն եմ ավետում, որը ամբողջ ժողովրդինը կլինի, որովհետև այսօր Դավթի քաղաքում ձեզ համար ծնվեց մի Փրկիչ, որ օծյալ Տերն է... » (Ղուկ.  2, 8- 20):

Սուրբ Ծննդյան բարի լուրը բերելով` քահանան Սուրբ Ավետարանով և խաչով օրհնում է ընտանիքի անդամներին, տան բարիքները` հացը, աղը (որպես խաղաղության, մաքրության և բարեպաշտ կյանքի խորհրդանիշ) և ջուրը (որպես մկրտության խորհրդանիշ) այնպես, ինչպես Քրիստոս աշխարհ գալով օրհնեց ջուրը, երկիրը և նրա պտուղները, որոնք նախկինում անեծքի տակ էին Ադամի պատճառով: Ապա քահանան օրհնված ջուրը խաչաձև ցողում է տան պատերին, խնկարկում տունը և օջախի անդամների համար պահպանություն հայցում Ամենակալից: Այս ամենով Նա, Ում երկինքն ու երկիրը չեն կարողանում պարփակել, սքանչելի խորհրդով մտնում է մեր տուն, ինչպես Բեթղեհեմի այր էր մտել: Ամենակալ Տերը, մտնելով մեր տուն, սրբում և օրհնում է այն, ինչպես Իր ծննդյամբ սրբեց այրը: Եվ ինչպես ծննդյան գիշերը հովիվները, հրեշտակից ավետիս ստանալով, մտան այն այրը, ուր ծնվեց Քրիստոս, այնպես էլ Եկեղեցու հովիվները մտնում են մեր տները` իրենց հետ բերելով Աստծու օրհնությունները:

Սուրբ Հարության տոնին քահանան տնօրհնեքի արարողության ժամանակ երգում է Ներսես Լամբրոնացու «Այսօր յարեաւ ի մեռելոց»  զատկական շարականը, ապա Մատթեոսի Ավետարանից ընթերցում հետևյալ հատվածը. «Իսկ տասնմեկ աշակերտները գնացին Գալիլիա, այն լեռը, ուր Հիսուս իրենց հետ ժամադրվել էր: Երբ Նրան տեսան, երկրպագեցին Նրան, իսկ ոմանք երկմտեցին: Եվ Հիսուս մոտենալով խոսեց նրանց հետ և ասաց. «Ինձ է  տրված ամեն իշխանություն երկնքում և երկրի վրա. ինչպես Հայրը Ինձ ուղարկեց, ես էլ ձեզ եմ ուղարկում: Գնացեք, ուրեմն, աշակերտ դարձրեք բոլոր ազգերին, նրանց մկրտեցեք Հոր և Որդու և Սուրբ Հոգու անունով: Ուսուցանեցեք նրանց պահել այն բոլորը, ինչ որ ձեզ պատվիրեցի: Եվ ահա Ես ձեզ հետ եմ բոլոր օրերում, մինչև աշխարհի վախճնը» (Մատթ. 28, 16-20):

Այնուհետև քահանան օրհնում է աղը, ջուրը, հացը և օրհնված ջրով խաչաձև ցողում է տան պատերն ու դրանով օրհնում օջախը:

Նորակառույց բնակարանի տնօրհնեքի արարողությանը քահանան երգում է սուրբ Սահակ Պարթևի հոգեգալստյան «Այսօր երկնայինքն ուրախանան» շարականը, Ղուկասի Ավետարանից ընթերցում «Հիսուս և Զակքեոս մաքսապետը» հատվածը (19, 1-10), արտասանում «Տէր Աստուած ամենակալ» աղոթքը և ինչպես Սուրբ Ծննդյան և Հարության տնօրհնեքի ժամանակ էր կատարվում, խնկարկում է նորակերտ բնակարանը և օրհնված ջրով խաչաձև ցողում տան չորս կողմը:

Տնօրհնեք է կատարվում նաև, երբ ընտանիքի անդամներից մեկի անխոհեմ և քրիստոնյային անվայել կյանք վարելու և կամ այլ պատճառով խախտվում է տան խաղաղությունը: Տնօրհնեքի կատարման նպատակն ու իմաստը լավագույնս երևում է բնակարանամուտի ժամանակ ընթերցվող ավետարանական հատվածից, ուր ասվում է. «Այսօր այս տան համար փրկություն եղավ..., որովհետև Մարդու Որդին եկավ փնտրելու և փրկելու կորածին» (Ղուկ. 19, 9-10):

Այսպիսով, Հիսուս Քրիստոսի փրկաբեր այցելությամբ մեր տունը Սուրբ Ծննդյան տնօրհնեքով խորհրդավոր կերպով վերածվում է Բեթղեհեմյան այրի, Սուրբ Հարության տնօրհնեքով` Վերնատան, և նորակառույց տան օրհնությամբ` փրկության արժանացած Զակքեոսի տան, ուր մտավ Տերը:

«Եթե Տերը տունը չշինի, իզուր են չարչարվում այն շինողները, եթե Տերը քաղաքը չպահպանի, իզուր են հսկում պահապանները նրա» (Սաղմոս  126, 1):