Հայ Եկեղեցու այլ տոներ

Տյառնընդառաջ

«Երբ նրանց սրբագործման օրերը լրացան, Մովսեսի օրենքի համաձայն Նրան Երուսաղեմ տարան`Տիրոջը ներկայացնելու համար, ինչպես գրված էր Տիրոջ օրենքում. «Ամեն արու զավակ, որ արգանդ է բացում, Տիրոջ համար սուրբ պիտի կոչվի» (Ղուկ. Բ 22)

Հայ Առաքելական Եկեղեցին, նախնի Եկեղեցու հաստատած կարգի համաձայն, ամեն տարի փետրվարի 14-ին` Քրիստոսի հրաշափառ Ծննդից 40-օր հետո, մեծ հանդիսավորությամբ նշում է քառասուն օրական Փրկչին Երուսաղեմի տաճարին ընծայաբերելու տոնը` Տյառնընդառաջը: (Տյառնընդառաջ նշանակում է Տիրոջն ընդառաջ գնալ կամ Տիրոջն ընդառաջ դուրս գալ): Տոնի խորհուրդը տիրոջն ընդառաջ գնալու հրավերն է: Եվ ինչպես Նա` Քրիստոս, խոնարհվեց ու դեպի մեզ եկավ` մեր փրկության համար, այդպես էլ մենք պետք էգնանք Նրան ընդառաջ: Այս տոնը ժողովրդի մեջ հայտնի է նաև Տերնդեզ, Տրնդեզ և այլ անուններով, որոնք (Տերն ընդ ձեզ) արտահայտության փոփոխված տարբերակն են:

Քրիստոսի ընծայումը տաճարին

Մովսիսական օրենքի համաձայն, երբ լրանում է Աստվածորդու Ծննդյան ութերորդ օրը,Նրան թլպատում են և, ինչպես Գաբրիել հրեշտակապետն էր պատվիրել, անվանում Հիսուս (Ղուկ. Ա 31): Ալնուհետև, ինչպես Օրենքն էր թելադրում մայրերի մաքրագործման և առաջնածիններին Աստծուն նվիրաբերելու մասին, Հովսեփն ու Մարիամը Բեթհեղեմում 40 օր մնալուց հետո վերցնում են մանուկ Հիսուսին և գնում Երուսաղեմ` Նրան Տիրոջը ներկայացնելու ( Ղուկ. Ա 22): Սրբազան ավանդության համաձայն` երբ տեղ են հասնում, տաճարի արևելյան դուռը, որն Աստծո հրամանով փակված էր, բացվում է` համաձայն Աստծո խոսքի` ասված Եզեկիել մարգարեի միջոցով. « Այդ դուռը փակ է մնալու ու չի բացվելու, նրանով ոչ ոք չի անցնելու, որպեսզի Իսրայելի Աստվածը մտնի այնտեղով...Նա մտնելու է դռան կամարի տակի ճանապարհով և նույն տեղով էլ դուրս է գալու» (Եզեկիել ԽԴ 1-3):

Երբ Տաճարի դռներն աղմուկով բացվում են, քաղաքում մեծ դղրդյուն է բարձրանում: Երուսաղեմի բնակիչները ջահերով ու լապտերներով շտապում են դեպի տաճար և տեղ հասնելով` տեսնում մանուկ Հիսուսին ծնողների հետ:

Մայրերի մաքրագործման և մանուկներին տաճարին ընծայաբերելու կարգը  Հին Կտակարանում

Համաձայն Մովսիսական օրենքի, երբ որևէ կին զավակ էր ծնում, որոշ ժամանակ անմաքուր էր համարվում: Եթե նորածինը տղա էր, նրան ութերորդ օրը թլպատում էին և անվանակոչում: Այնուհետև մայրը ևս 33 օր պետք է սպասեր, իսկ եթե ծնվածը աղջիկ էր, ապա` 80 օր, մինչև լրանային մաքրության համար սահմանված օրերը: Այս օրերի լրանալուց հետո ծնողները տաճար էին գնում ու մեկ տարեկան մի գառ տանում`ողջակեզի, մի զույգ աղավնի կամ էլ տատրակ էլ` մեղքերի քավության համար: Իսկ եթե ծնողները աղքատ էին, ինչպես Հիսուսի պարագայում էր, նրանք պետք է 2 տատրակ կամ աղավնու 2 ձագ ընծայաբերեին` մեկը ողջակեզի, իսկ մյուսը`մեղքերի քավուրյան համար (Ղևտ. ԺԲ):

Հին Կտակարանում հատուկ օրենք կար անդրանիկ արու զավակների համար:Աստված, եգիպտացիների բոլոր անդրանիկ զավակներին կոտորելուց հետո (Ելք ԺԲ 29-30) Մովսեսին պատվիրում է. «Ինձ նվիրաբերիր բոլոր իսրայելացիների անդրանիկ զավակներին» (Ելք Ժգ 1-2) : Սակայն երբ Մովսեսը որոշ ժամանակ անց բարձրանում է Սինա լեռը` պատվիրանները բերելու, հրեաները մոռանում են Աստծուն և իրենց համար ոսկե հորթ պատրաստում` նրան պաշտելու համար: Ըստ Մովսեսին տրված Աստվածային հրամանի` Ղևիի որդիների ձեռքով ժողովուրդը պատժվում է (Ելք ԼԲ 26-29): Այդ պատճառով Աստված պատվիրում է Մովսեսին Ղևիի որդիներին առանձնացնել Իրեն ծառայելու համար, իսկ մնացյալ անդրանիկները, որոշակի փրկագին վճարելով, ազատվում էին այս ծառայությունից:

Մարիամի և Հիսուսի համար տաճար գնալը զուտ օրենքի գործադրություն էր: Նրանք ենթակա չէին օրենքին: Ս. Աստվածածնի պարագայում այս օրենքն անիմաստ էր, քանի որ նրանից Ծնվածը`Հիսուսը, հղացվել էր Սուրբ Հոգուց և Ս. Աստվածածինը  չուներ սրբագործվելու խորհրդի կատարման անհրաժեշտություն, ինչպես սովորական կանայք: Հիսուսն Աստծո Միածին Որդին է, Հոր անդրանիկ ծնունդը ժամանակից դուրս` հավիտյանս հավիտենից, և Մարիամի անդրանիկ ծնունդը ժամանակի մեջ: Եվ Նա տաճար էր բերվում Իր իսկ սահմանած օրենքը կատարելու (ինչպես և թլպատության դեպքում էր)` դրանով հաստատելով Իր ճշմարիտ մարդեղությունը: Նաև` օրինակ էր տալիս հնազանդության ու խոնարհության, հաստատում օրինավորության անհրաժեշտությունը և մերժում օրինազանցությունը:

Սիմեոն ծերունու և Աննայի մարգարեացումն ու օրհնությունը

Ըստ Ղուկասի ավետարանի, երբ Մարիամն ու Հովսեփը տաճար են մտնում, նրանց ընդառաջ է գալիս Սիմեոն ծերունին: Համաձայն ավանդության`Սիմեոնը Եգիպտոսի Պտղոմեոս թագավորի հրամանով Ալեքսասնդրիայում մասնակցել էր Հին Կտակարանի գրքերը եբրայերենից հունարենի վերածելու «Յոթանասնից» թարգմանությանը: Թարգմանությունը կատարելու ժամանակ Սիմեոնը Եսայու գրքում հանդիպում է «Ահա կույսը պիտի հղանա ու որդի ծնի» (Եսայի Է 14) նախադասությանը, մտածում է, թե շատերը թերևս չեն հավատա այս խոսքին, և ջնջում է այն: Որոշ ժամանակ իր արածի մասին մտորելուց հետո շուտով նիրհում է, իսկ երբ արթնանում է, տեսնում է, որ այն հատվածը, որը նա ջնջել էր, ոսկե տառերով նորից գրվել էր նույն տեղում: Սիմեոնը փառաբանում է Աստծուն և երանի տալիս նրանց, ովքեր ականատես պիտի լինեին այդ դեպքին: Աստծո Սուրբ Հոգին, տեսնելով Սիմեոնի հավատքը, ասում է. «Մահ չես տեսնի, մինչև տեսնես տիրոջ օծյալին»: Եվ երբ Սիմեոնը «Հոգով առաջնորդված» տաճար է գնում և տեսնում Հիսուսին,օրհնում է Աստծուն. Այժմ, ո՛վ Տեր, խաղաղուրյամբ արձակիր Քո ծառային ըստ Քո խոսքի, որովհետև աչքերս տեսան փրկությունը Քո, որ պատրաստեցիր բոլոր ժողովուրդների առաջ» (Ղուկ. Բ 29-31): Այնուհետև Սիմեոն ծերունինՀիսուսին հսնձնում է մորը և, ավանդության համաձայն, հենց տաճարում էլ ավանդում հոգին:

Ավետարանը պատմում է, որ Հիսուսին տաճարին ընծայելու ժամանակ այնտեղ էր գտնվում նաև Աննա անունով մի մարգարեուհի: Նա ութսունչորսամյա աստվածավախ կին էր, և «չէր հեռանում տաճարից, այլ պահքով ու աղոթքով գիշեր-ցերեկ ծառայում էր Աստծուն» (Ղուկ. Բ 37) Աննան ևս օրհնաբանում է Աստծուն և խոսում Հիսուսմանկան մասին նրանց հետ, ովքեր սպասում էին Երուսաղեմի փրկությանը:

Համաձայն Եկեղեցու հայրերի բացատրության, Սիմեոնը և Աննան խորհրդանշում են Փրկչին ընդառաջ դուրս եկած Հին Ուխտի մարդկությանը:

Քառասուն տարեկան մանուկներին տաճար տանելու և Աստծու ընծայաբերելու հինկտակարանյան օրենքը նոր շունչ ստացավ և պահպանվեց նաև քրիստոնյաների մեջ: Յուրաքանչյուր ընտանիքում երբ երեխա է ծնվում, մեր Եկեղեցու հայրերի հաստատած կարգի համաձայն`ծնողները նրան ծննդյան քառասուներորդ օրը եկեղեցի պետք է տանեն, ուր կատարվում է հատուկ ծես` քառասուն օրական մանուկների ընծայման կարգ:

Տյառնընդառաջի ծիսական կարգը և խորհուրդը

Տոնի ծիսական արարողություններն սկսվում են փետրվարի 13-ի երեկոյան ժամերգությամբ, այնուհետև կատարվում է նախատոնակ, որի ժամանակ երգվում է «Լույս զվարթ» շարականը: Նախատոնակի արարողությունը սկսվում է եկեղեցում ջահեր, մոմեր կամ ճրագներ վառելով` որպես օրինակ Քրիստոսի` երեկոյան ժամին տաճար գալու: Հավատացյալները տոնին մասնակցում են ձեռքներին օրհնված մոմեր պահած, որոնք արարողության ավարտին վառում են եկեղեցու կանթեղներից և տանում տները: Այս ամենը կարծես լույսի տոնախմբություն է հիշեցնում` խորհրդանշելով Սիմեոնի` Հիսուսին տված «Լույս»  անունը: Օրվա ավետարանական ընթերցվածը նվիրված է քառասուն օրական Հիսուսի տաճար գալուն:

Կատարվում է նաև անդաստանի արարողություն: Առավոտյան ժամերգության ժամանակ եկեղեցու չորս կողմերում` հյուսիսում, հարավում, արևելքում, արևմուտքում, կարդացվում են չորս ավետարաններից հատվածներ:

Խարույկ վառելը և նրա շուրջ պտտվելը կամ վրայից թռչելը Տյառնընդառաջի տոնի ժողովրդական ավանդույթներից է: Տոնի նախորդ օրը` երեկոյան, եկեղեցու բակում խարույկ են վառում, որից վառած կրակով խարույկ էին վառում նաև տների բակերում: Տյառնընդառաջի տոնի խարույկը , սակայն, այլ իմաստ ու խորհուրդ ունի: Նախ, ինչպես Գրիգոր Տաթևացին է բացատրում, ջահեր վառելը խորհրդանշում է Երուսաղեմի բնակիչների` քառասուն օրական Հիսուսին ջահերով ու ճրագներով ընդառաջ դուրս գալը, որի օրինակով և քրիստոնյաներն են տոնի օրը ջահեր ու մոմեր վառում և Տիրոջ գալստյան նախատոնակը կատարում: Միմյանց օրհնած մոմեր բաժանելու սովորույթը խորհրդանշում է իմաստուն կույսերի յուղը (Մատթ. ԻԵ 1-13): Իսկ խարույկ վառելու, դրա վրայից թռչելու կամ շուրջը պտտվելու սովորույթը խորհրդանշում է, որ եթե հեթանոսները կրակը որպես Աստծո ստեղծագործություն, Աստծուն են մատուցում, Ով եկավ երկրի վրա կրակ գցելու (Ղուկ. ԺԲ 49)`ի Քրիստոս մկրտվողներին մյուսներից բաժանելու: Եթե հեթանոսներն Աստծո պատիվը կրակին էին տալիս, ապա քրիստոնյաները կրակը, որպես Քրիստոսի ծառա, բերում են Նրան ծառայեցնելու: Կրակի վրայից թռչելով` ոտնակոխ է արվում այն` ցույց տալով, որ այն աստված չէ, այլ Նա է Աստված, Ով քառասուն օրական եկավ  տաճար և երկրորդ անգամ է գալու աշխարհ: Այդ ժամանակ կրակը Նրա առջևից է գնալու:

Տյառնընդառաջի տոնը Տիրոջն ընդառաջ գնալու հրավեր է բոլորին: Քրիստոսը`Աստծո Միածին Որդին, երկնքից խոնարհվեց և մեր փրկության համար աշխարհ եկավ: Սա աստվածային սիրո գերագույն դրսևորումն է Արարչից հեռացած մարդու հանդեպ: Մարդացած Աստվածորդին ամեն պահ դիմում է մեզ. «Եկե՛ք Ինձ մոտ, բոլոր հոգնածներդ ու բեռնավորվածներդ, և Ես ձեզ կհանգստացնեմ» ( Մատթ. ԺԱ 28): Հաջորդ քայլը մերն է: Յուրաքանչյուրս պետք է անսանք Տիրոջ ձայնին, քանզի ով Նրա հետևից է գնում, «խավարի մեջ չի քայլի, այլ կընդունի կյանքի լույսը» ( Հովհ. Ը 12):

Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ-ի հրահանգով արդեն մի քանի տարի է, ինչ Տյառնընդառաջը հռչակվել է նաև նորապսակների օրհնության օր, որպեսզի նորաստեղծ ընտանիքները Տիրոջն ընդառաջ գնալով`«կյանքի լույսն ընդունեն» ու «չսայթաքեն» (Հովհ. ԺԱ 9 ): Թող Աստծո ամենազոր Աջը միշտ հովանի և պահապան լինի բոլոր նորապսակներին ու ընտանիքներին: Ամեն:

Ծաղկազարդ

(Մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի հաղթական մուտքը Երուսաղեմ)

Օրհնեալ եկեալ անուամբ Տեառն,

Օրհնեալ որ գալոցդ ես,

Օրհնութիւն ի բարձունս:

Ծաղկազարդը Մեծ Պահքի յոթերորդ կիրակին  է, հիշատակը մեր Տիրոջ Հիսուս Քրիստոսի` Երուսաղեմ մուտք գործելու: Ծաղկազարդին հաջորդում է Ավագ շաբաթը, ուր հիշվում են մեր Տիրոջ երկրային կյանքի վերջին օրերի տնօրինությունները:

Երբ Հիսուսն իր աշակերտների հետ դուրս եկավ Երիքովից, երկու կույրեր, որոնք նստած էին ճանապարհին, իմանալով, որ Հիսուսն է անցնում, աղաղակեցին. «Ողորմի՛ր մեզ, Հիսու՛ս, Դավթի՛ որդի» (Մատթ. 20, 29-33): Հիսուսը, գթալով նրանց, բժշկեց ու շարունակեց Իր ճանապարհը: Մոտենալով Երուսաղեմին` նրանք եկան Բեթփագե  և Հիսուսն իր աշակերտներից երկուսին ուղարկեց այդ գյուղը` պատվիրելով այնտեղից բերել մի կապված էշ և նրա հետ` մի ավանակ: Հիսուսն ասաց նաև, որ եթե որևէ մեկն արգելի նրանց, ասեն, որ դրանք իրենց տիրոջը պետք են: Այդպես էլ եղավ: Փողոցում կապված էշն ու ավանակն արձակեցին և բերեցին Հիսուսի մոտ: Նրանց վրա իրենց զգեստները գցեցին, իսկ բազում մարդիկ, հանելով իրենց զգեստները, փռեցին ճանապարհի վրա, այն ճանապարհի, որտեղով պիտի անցներ Հիսուսը: Ժողովուրդն աղաղակում էր. «Օրհնությու՜ն Դավթի Որդուն, օրհնյա՜լ է Նա, որ գալիս է Տիրոջ անունով, օրհնությու՜ն բարձունքներում»:  

Եվ կատարվեց այն, ինչի մասին հնում աղաղակում էին մարգարեները` երազելով տեսնել այդ օրը. «Հուդայից իշխան չի պակասելու, ոչ էլ առաջնորդ` նրա կողերից, մինչև գա Նա, Ում պատկանում են հանդերձյալները: Նրան են սպասում ժողովուրդները: Իր ավանակը կկապի որթից, իսկ որթի ոստից` էշի քուռակը: Իր պատմուճանը կլվա գինով և իր հագուստը` խաղողի արյամբ»  (Ծննդ. 49, 10-11):

Հիսուսը եկավ ավետարանելու աղքատներին, բժշկելու սրտով բեկվածներին, գերիներին ազատելու և կույրերին տեսողություն պարգևելու, ինչպես մարգարեացել էր Եսային (Եսայի 61, 1): Շատ կույրեր, դիմելով Հիսուսին, բժշկվեցին, ինչպես Երիքովի փողոցի կույրերը, և շատ տեսնողներ, գայթակղվելով` այդպես էլ կույր մնացին ու չճանաչեցին Հիսուսին: Ավելին, այդ նույն ամբոխը մի քանի օր հետո աղաղակելու էր. «Խա՛չը հանիր դրան» (Մարկ. 15,13):  

Ինչպես պատմում է ավետարանիչը, Երուսաղեմում հայտնի Բեթհեզդայի ավազանի ջրերը ժամանակ առ ժամանակ ալեխառնվում էին և բժշկություն պարգևում նրան, ով այդ պահին առաջինն էր իջնում ավազանի մեջ (Հովհ. 5, 1-4): Բայց երկնային Բեթհեզդայի` Եկեղեցու ավազանը մինչև այսօր միշտ ալեհույզ վիճակում է և բոլոր մոտեցողներին կյանք է պարգևում` բժշկելով հոգևոր կուրությունը:

«Ուրախացի՜ր Սիոնի դուստր...», քանի որ Սիոնի` Եկեղեցու ավազանում զավակներ են ծնվում, ովքեր «արդար, փրկագործ ու խոնարհ» Թագավորին` «նստած էշի վրա», պիտի ելնեն դիմավորելու, որպեսզի խաղաղություն իջնի մարդկանց սրտերի մեջ, հաստատվի Աստծո թագավորությունը մեր մեջ` «ծովից մինչև ծով և գետերից մինչև երկրի ծագերը» (Զաքար. 9, 9-10):   

Մեր Տերը` Հիսուս Քրիստոսը, Իր թագավորությունը հաստատելու համար շատ բանի կարիք չուներ. Նրա աշակերտներից երկուսը, համաձայն ավանդության, Պետրոսն ու Հովհաննեսը, Բեթփագեից ընդամենը մի էշ և էշի քուռակ արձակեցին ու բերեցին Նրա համար: «Տիրոջը պետք են», - ասացին  նրանք, երբ այնտեղ փողոցում կանգնած մարդիկ ընդդիմացան:

Այսօր էլ գրեթե վիճակը նույնն է. աշխարհը` փողոցում կանգնածները, չեն սիրում, երբ կապվածներին արձակում են, նրանք ուզում են մարդկանց տեսնել միշտ կապված վիճակում: Բայց Հիսուսի խոսքն իշխանություն ունի բոլորի վրա և կարող է արձակել բոլոր կապվածներին, որտեղ էլ որ նրանք լինեն: Շատ մեկնիչներ այդ դրվագում Պետրոսին համեմատել են հինկտակարանյան մարգարեների ու նահապետների հետ, քանի որ նա առաքյալների  մեջ ամենատարիքովն էր, իսկ Հովհաննեսին` նորկտակարանյան առաքելական դասի հետ, քանի որ Հովհաննեսն ամենաերիտասարդն էր: Հիսուսը միայն նրանց ու նրանց հաջորդներին, այսինքն` Եկեղեցուն տվեց արձակելու իշխանությունը:  

Հիսուսի` ավանակի վրա նստելը խորհրդանշում է այն, որ հետայսու մարդկությունը Հիսուսի լուծը պիտի կրի, Նրա սիրո պատվիրաններով կամ Նոր Օրենքով պիտի մտնի Երուսաղեմ` Աստծո թագավորություն: Իսկ այդ ճանապարհը խոնարհության ճանապարհն է, որովհետև «խոնարհ հոգին Աստված չի արհամարհում» (Սաղմ. 50, 19): Հանդերձները էշի վրա գցելը ավազանի միջոցով մաքրվելն է խորհրդանշում, քանի որ մերկանալով մեր հին հանդերձից` նորն ենք հագնում, ինչպես ասվում է Մկրտության բանաձևում. «Որք ի Քրիստոս մկրտեցայք, զՔրիստոս զգեցեալ էք. ալէլուիա»: Իսկ ճանապարհին հանդերձները փռելը Հիսուսին երկրպագելն է խորհրդանշում. մենք ճանապարհ ենք պատրաստում Նրա համար, մեր անձերը նվիրում Նրան: Մեր նախածնողները, զգեստի նմանությամբ, տերևով փորձեցին ծածկել իրենց մեղքը, իսկ այսօր մենք մերկանում ենք խոստովանելով Նրա առաջ մեր մեղքերը, և միայն այդ ճանապարհով ազատվում մեղքի անեծքից: Արմավենու ճյուղերը մեր ընծաներն են մեր Տիրոջը, ինչպես Ծննդյան օրը մոգերի բերած ընծաները: Նրան ճանաչում ենք որպես Թագավոր` հաղթական պսակը գլխին, անեծքը վերացնող և մեզ կենդանություն  պարգևող:

Մեզանում ընդունված է արմավենու փոխարեն ուռենու ոստերն օրհնել  Ծաղկազարդին: Ուռենու ոստերը, որոնք անպտուղ են, խորհրդանշում են հեթանոսներին, որոնք անպտուղ էին և պտղաբերեցին միայն Քրիստոսին ընծայվելուց հետո: Ոստերի փափկությունը դարձյալ խորհրդանշում է Քրիստոսին հետևողների խոնարհությունը, իսկ ոստի սնամեջ լինելը` հոգով աղքատությունն է, որն ունեցողներին երանի է տալիս մեր Տերը:

Քրիստոսի հետևորդները պետք է դատարկ լինեն աշխարհի, մեղքի փարթամությունից, որպեսզի մաքուր սրտով կարողանան փառաբանել Տիրոջը` ասելով. «Օվսաննա Բարձրյալին,  Օրհնյալ լինի Նա, Ով գալիս է Տիրոջ անունով»:

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ կաթողիկոսի հրահանգով Ծազկազարդի տոնը հռչակվել է մանուկների օրհնության օր: Այդ օրը Հայաստանի բոլոր եկեղեցիներում կատարվում է երեխաների օրհնության կարգ:

Ավետումն Սուրբ Աստվածածնի

«Ավետել», «ավետիս տալ» նշանակում է բարի լուր հաղորդել: Ահա մի բարի լուրի, մի մեծ իրադարձության ավետման տոնն է մեր Տիրոջ ու Փրկչի՝ Հիսուս Քրիստոսի ծննդյան ավետման տոնը:

Այս ավետիսը ստացավ սուրբ կույս Մարիամը, երբ 14ամյա մի օրիորդ էր տակավին: Ըստ եկեղեցական ավանդության՝ նա, ծնողների կողմից մանկուց նվիրված լինելով Աստծուն, սրբությամբ ու կուսությամբ ապրել էր Աստծո Տանը՝ Երուսաղեմի Տաճարում: Երբ լրացավ Մարիամի 14-րդ տարին, քահանայապետերը կնության առնելու համար նրան հանձնեցին Հովսեփ անունով մի բարեպաշտ ու արդար մարդու, որի հետ սրբուհի կույսը գնաց Գալիլիայի Նազարեթ քաղաքը և բնակություն հաստատեց նրա տանը: Հովսեփն ու Մարիամը նշանված էին, սակայն ամուսնացած չէին և իրար չէին մոտեցել:

Այդ ժամանակաշրջանում բարեպաշտ ժողովուրդը համակված էր Մեսիա-Քրիստոսի աշխարհ գալու ակնկալությամբ, որ խոստացել էր Աստված: Մարդիկ սպասում էին Քրիստոսին՝ Տիրոջ Օծյալին, Ով աշխարհ պիտի գար իբրև փրկիչ: Սուրբ կույսը նույնպես Երուսաղեմի Տաճարում ապրած տարիներին տեղեկացել էր աստվածային այս խոստման մասին և ակնկալում էր Փրկչի գալուստը:

Ավետումը

Երբ արդեն վեցերորդ ամիսն էր, ինչ Աստված Գաբրիել հրեշտակապետի միջոցով ավետել էր, որ Մարիամի ազգական Եղիսաբեթը, որն ամուլ էր, պիտի հղիանա ու մի որդի ծնի (Հովհաննես Մկրտչին), որը Տիրոջ առջևից պիտի գնա՝ Նրա համար ճանապարհ պատրաստելու դեպի մարդկանց սրտերը, և չորրորդ ամիսն էր, ինչ սուրբ կույս Մարիամն ապրում էր Հովսեփի տանը, նույն Գաբրիել հրեշտակապետը Աստծու կողմից ուղարկվեց նրա մոտ՝ Պաղեստինի Գալիլիա շրջանի Նազարեթ քաղաքը: Հրեշտակը, գալով սրբուհի Մարիամի մոտ, ասաց. «Ուրախացի՜ր, ո՜վ շնորհընկալ, Տերը քեզ հետ է»: Իսկ նա այս խոսքերի վրա խռովվեց և մտքում խորհում էր, թե ինչ էր նշանակում այս ողջույնը: Հրեշտակը նրան ասաց. «Մի՜ վախեցիր, Մարիա՜մ, որովհետև դու Աստծուց շնորհ գտար: Ահա դու կհղիանաս, մի Որդի կծնես և Նրա անունը Հիսուս (Փրկիչ) կդնես: Նա մեծ կլինի և Բարձրյալի Որդի կկոչվի: Եվ Տեր Աստված Նրան կտա Նրա հոր՝ Դավթի աթոռը, և Նա հավիտյան կթագավորի Հակոբի տան վրա, ու Նրա թագավորությունը վախճան չի ունենա»: Իսկ Մարիամը հրեշտակին ասաց. «Ինչպե՞ս այդ կպատահի ինձ, քանի որ ես տղամարդ չեմ ճանաչում»: Հրեշտակը պատասխանեց և ասաց նրան. «Սուրբ Հոգին կգա քեզ վրա, և Բարձրյալի զորությունը հովանի կլինի քեզ, որովհետև Նա, Ով ծնվելու է քեզանից, սուրբ է և Աստծու Որդի կկոչվի: Ահա քո ազգական Եղիսաբեթը ևս հղի է իր ծերության մեջ, և սա հղիության վեցերորդ ամիսն է նրա, որ ամուլ էր կոչվում, քանզի Աստծու համար անկարելի ոչինչ չկա»:  Մարիամն ասաց. «Ահավասիկ ես մնում եմ Տիրոջ աղախինը. թո՜ղ քո խոսքի համաձայն լինի ինձ»: Եվ հրեշտակը հեռացավ նրանից (հմմտ. Մարկ. Ա 26-38):

Բացատրություն

Հրեշտակապետի տեսքից և ողջույնից սրբուհին խռովվում է, սակայն չի շտապում պատասխանել, այլ նախ մտքում սկսում է խորհել, քննել, թե ինչ կարող են նշանակել ողջույնի այդ խոսքերը, այսինքն՝ կատարում է ընտրողություն: Ապա, երբ հրեշտակապետից ստանում է Հիսուսով իր հղացման ավետիսը, հավատում է և, խորհելով ասվածի մասին, հարց է տալիս, թե՝ «Ինչպե՞ս այդ կպատահի ինձ, քանի որ ես տղամարդ չեմ ճանաչում»: Երբ իմանում է նաև հղացման կերպը, որ դա լինելու է ոչ թե տղամարդուց, այլ Սուրբ Հոգու իջմամբ, այդ ժամանակ է միայն հայտնում իր հոժարությունը և հնազանդությունը Աստծու կամքին. «Ահավասիկ ես մնում եմ Տիրոջ աղախինը, թող քո խոսքի համաձայն լինի ինձ»:

Սուրբ Ավետմամբ Որդին Աստված մարմնացավ, մարդացավ. վերցրեց սուրբ կույս Մարիամի արյունից և մավորեց Իր Աստվածությանը, և «Կատարյալ  Աստված եղավ կատարյալ մարդ» միավորյալ մեկ աստվածամարդկային բնությամբ: Սուրբ Ավետմամբ սուրբ կույս Մարիամի արգանդում ծագեց լուսափայլ Ճառագայթը՝ Բանն Աստված (Որդին Աստված), Ով սրբուհու համաձայնությունը ստանալուն պես իջավ նրա արգանդը և այնտեղ նկարեց Իր արքայական կատարյալ պատկերը:

Մայրության  գաղափարը

Սուրբ կույս Մարիամի ստացած ավետիսով կանայք վերստացան մարդկային ցեղի նախամոր՝ Եվայի մեղքի պատճառով կորցրածը: Սուրբ կույսը, պահպանելով հանդերձ կուսության իր պատիվը, մայրացավ, դարձավ Աստծո մայրը, կրեց Նրան իր սուրբ արգանդում 9 ամիս և 5 օր՝ մինչև Փրկչի ծնունդը (ապրիլի 7-ից մինչև հունվարի 6-ը): Սակայն սուրբ Ավետմամբ պատվվեց ոչ միայն կույս Մարիամը՝ արժանանալով Աստծո Մայր կոչվելու եզակի և բարձրագույն պատվին, այլև պատվվեց մայրությունն ընդհանրապես: Մայրությունը բարձրացավ պատվո նոր աստիճանի, եղավ է՜լ առավել ակնածելի մի իրողություն:

Մայրության գաղափարը բարձր ու վսեմ մի խորհուրդ է, և մեզ համար ամենից հարազատ ու սրտամոտ արժեքները կապված են նրա հետ: Օրինակ, զուր չէ, որ կոչում ենք մայր եկեղեցի, մայր հայրենիք, մայր հող, մայրենի լեզու և այլն: Մայր եկեղեցի, քանի որ նրա սուրբ ավազանից ենք ստանում մեր հոգևոր ծնունդը, մայր հայրենիք, քանի որ նրանում ենք ապրում ու գործում, մայրենի հող, քանի որ նա է մեր գոյության գրավականը, մայրենի լեզու, քանի որ մեր կյանքի առաջին իսկ պահերից մեր մայրերի քաղցրաբարբառ շուրթերից լսում ենք այն ու սովորում իբրև մեր անհատական ու ազգային ինքնության հիմքը: Մայրության գաղափարն է, որ մայրական կաթի հետ ներթափանցում է մեր էության մեջ և սկիզբ դնում մեր ձևավորմանը իբրև արժանավոր մարդիկ՝ շաղախված մայրական սիրով ու գորովով: Մայրության վսեմությունն է, որ մեզ մղում է որդիական սիրով ու երախտագիտությամբ խոնարհվելու մեր մայրերի առջև:

Հայ Առաքելական Եկեղեցին հնուց ի վեր տոնել է Սուրբ Ավետման այս սքանչելի և մեծ տոնը: Սա հաստատուն, անշարժ տոն է, ամեն տարի տոնվում է ապրիլի 7-ին: Ապրիլի 7-ը նաև պետական տոն է՝ մայրության և գեղեցկության օր: Վերջին շրջանում Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ կաթողիկոսի հրահանգով Սուրբ Ավետման տոնը հռչակվել է իբրև մայրության օրհնության օր: Այդ օրը Հայաստանի բոլոր եկեղեցիներում կատարվում է մայրության բերկրանքին սպասող կանանց օրհնություն:

Համբարձում

(Մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի երկինք համբառնալը` բարձրանալը)

Սուրբ Հարության տոնից 40 օր հետո` հինգշաբթի օրը, մեր Տիրոջ` Հիսուս Քրիստոսի համբարձման տոնն է: Համբարձման տոնը եզրափակում է Քրիստոսի երկրավոր առաքելության և ավետարանական պատմության շրջանը:

«Համբարձում» նշանակում է բարձրացում: Համբարձումը հարուցյալ Հիսուսի մարմնով երկինք բարձրանալու և Հոր աջ կողմում նստելու հիշատակն է: Համբարձման պատմությունը շարադրված է Նոր Կտակարանում (Մարկ. ԺԶ 19-20, Ղուկ. ԻԴ 50-53, Գործք. Ա 9-11): Ս. Հարության մեծ և պատմական դեպքից անցել էր քառասուն օր, որոնց ընթացքում հարուցյալ Տերը խորհրդավոր կերպով, բայց միշտ մարդկային կերպարանքով բազմիցս երևաց վշտաբեկ և հուսահատ Իր աշակերտներին` նրանց վերահաստատելով առաքելական կոչման և հավատի մեջ: «Իրեն կենդանի ներկայացրեց նրանց առաջ շատ ապացույցներով` քառասուն օրերի ընթացքում խոսելով Աստծու արքայության մասին» (Գործք. Ա 3-4): Հարուցյալ Քրիստոս այդ 40 օրերի ընթացքում  չդադարեց քարոզելուց` երևալով Իր աշակերտներին, մորը և յուղաբեր կանանց: Իր հանդիպումների ժամանակ Նա միշտ խոսում էր Երկնքի արքայության մասին, հուսադրում, քաջալերում ու մխիթարում, որպեսզի Իր` երկինք գնալու պատճառով չտրտմեն: Հիսուս նրանց մեջ սերմանեց նաև համբերություն և արիություն. համբերություն` հույսով սպասելու Նրա` նախապես տրված խոստման իրագործմանը. «Եթե Ես գնամ, ձեզ համար տեղ կպատրաստեմ, դարձյալ կգամ և ձեզ կվերցնեմ Ինձ մոտ, որպեսզի ուր Ես եմ, այնտեղ նաև դուք լինենք» (Հովհ. ԺԴ 3), և արիություն` ընդդեմ գալիք փորձությունների, որպեսզի կարողանան աներկյուղ քարոզել Ավետարանը: 

Հիսուս Քրիստոս, գիտենալով մեր մարդկային բնության տկարությունները, չհեռացավ, մինչև նրանց սրտից չհանեց կասկածները: Նրա քառասնօրյա երևումները և անկասկածելի ներկայությունն առաքյալների մտքում ու գիտակցության մեջ հաստատեցին, որ անհավատալին իրականացել է, և խաչի ու մահվան մթությանը հաջորդել է գալիք պայծառ օրերի հավերժական լույսը: Հիսուս Իր հարությունից հետո կերավ ու խմեց աշակերտների հետ, թեպետ դրա կարիքը չուներ: Սակայն դրանով մեկ անգամ ևս հաստատեց, որ Իր հարությունը ստույգ է, և հարություն է առել այն նույն մարմնով, որով անարգվեց, չարչարվեց և խաչվեց:

Գարնանային պայծառ առավոտներից մեկն էր, օրը` հինգշաբթի: Այդ օրը Հիսուսն Իր առաքյալների հետ հարազատ արահետներով բարձրանում էր Ձիթենյաց լեռը` անցնելով Գեթսեմանի ձորով, ուր անցկացրել էր Իր երկրավոր կյանքի վերջին տագնապալից գիշերը: Առաքյալները կրկին ուրախ էին: Երբ հասան լեռան բարձունքին, հարցրեցին Քրիստոսին. «Տեր, այս ժամանակու՞մ է, որ վերահաստատելու ես Իսրայելի թագավորությունը» (Գործք. Ա 6):   

Հիսուս պատասխանեց. «Ձեզ տրված չէ իմանալ այն ժամերն ու ժամանակները, որոնք Հայրը հաստատեց Իր իշխանության մեջ. այլ երբ Սուրբ Հոգին իջնի ձեզ վրա, զորություն կստանաք և Ինձ վկաներ կլինեք Երուսաղեմում, ամբողջ Հրեաստանում ու Սամարիայում և մինչև երկրի ծայրերը» (Գործք. Ա 7-8):  

Եվ մինչ Հիսուս այս ամենն ասում էր, աշակերտներն ապշահար տեսան, թե ինչպես է երկինք բարձրանում, և մինչ զարմացած նայում էին Տիրոջ` երկինք համբարձվելուն, այդ պահին երևացին երկու սպիտակազգեստ մարդիկ ու ասացին. «Ո’վ գալիլեացիք, ինչու՞ եք կանգնած նայում երկնքին. այս Հիսուսը, որ ձեր միջից երկինք բարձրացավ, գալու է նույն ձևով, ինչպես տեսաք Նրա երկինք գնալը» (Գործք. Ա 11):   

Քրիստոսի համբարձումը չէր նշանակում Աստծու և մարդու միջև հարաբերությունների խզում. այն եզրափակումն էր Քրիստոսի միայն երկրային առաքելության: Ժամանակն էր երկինք բարձրանալու և Հոր աջ կողմում նստելու (Մարկ. ԺԶ 19), քանի որ, ինչպես Ինքն էր ասել. «Եթե Ես չգնամ,  Մխիթարիչը չի գա ձեզ մոտ» (Հովհ. ԺԶ 7): Ժամանակն էր Մխիթարիչ Սուրբ Հոգու միջոցով գործելու: Ուստի Տիրոջ համբարձումը մեզ համար նաև Հոգեգալստյան պարգևի պատրաստումն էր: Քրիստոսը համբարձվեց երկինք, որտեղից իջել էր Իր աստվածային զորությամբ` փրկելու մեղավորներին և ազատագրելու նրանց մահվան հավիտենական կապանքներից: Մեզ` քրիստոնյաներիս համար բացառիկ ճշմարտություն է, որ թեև Տերը մարմնով բաժանվեց մեզանից, սակայն Հոգով միշտ մեզ հետ է և Իր ամենազոր ձեռքի տակ է առնում բոլոր նրանց, ովքեր Տիրոջ կամքն են կատարում:

Համբարձման տոնը ժողովրդին հայտնի է նաև «Վիճակ» կամ  «Ջանգյուլում» անվանումներով: «Վիճակը» կապված է Քրիստոսի համբարձումից  հետո առաքյալների ու աշակերտների ժողովում, Պետրոս առաքյալի առաջարկով (տես Գործք. Ա 15-26), մատնիչ Հուդայի փոխարեն վիճակահանությամբ տասներկուերորդ առաքյալ ընտրելու հետ։ Հուդան ինքնասպան էր եղել, և նրա փոխարեն պետք էր մեկ ուրիշին ընտրեին: Այդ իրադարձությունը տեղի է ունեցել Համբարձման և Հոգեգալստյան տոների միջև ընկած ժամանակահատվածում:

Այդ տոնին երիտասարդ տղաներ ու աղջիկներ բաժանվելով խմբերի` շրջում են տնետուն, նվիրում ծաղիկներ, երգում ու պարում, այնուհետև հավաքվելով միատեղ` վիճակահանություն գցում, պարզելու համար, թե ում սրտում է գարնանային սիրո բուրմունքը տեղ գտնելու:

Ամեն տարի Համբարձման տոնին Հայ Առաքելական եկեղեցիներում հիշատակվում է Հայոց Հայրապետական Աթոռը Սսից Սուրբ Էջմիածին փոխադրելու պատմական դեպքը:

Հայ ժողովրդի պատմությունը պատմությունն է նաև մի քրիստոնյա ժողովրդի, որը շուրջ երկու հազար տարի շրջապատված լինելով թշնամիներով և այլադավան ժողովուրդներով` բազմիցս իր կյանքի գնով պաշտպանվել է օտար վտանգներից: Եվ բնական է, որ նման պայմաններում վտանգվեր նաև Հայոց Հայրապետական Աթոռը: Սակայն հայ ժողովուրդը և հայ հոգևորականությունը չէին կարող թույլ տալ, որ վտանգվեր Հայրապետական Աթոռը, որովհետև այն Հայ Եկեղեցու սիրտն է: Այդ է պատճառը, որ հայոց իշխանավորները և բարձրաստիճան հոգևորականները միշտ մտածել ու հոգացել են Մայր Աթոռի մասին` փոխադրելով այն ապահով վայրեր, ուր հզոր է եղել իշխանությունը: 485 թ. սկսած Հայրապետական Աթոռը փոխադրվել է Դվին, Արուճ, Աղթամար, Արգինա, Անի, Թավբլուր, Ծամնդավ, Ծովք, Հռոմկլա և Սիս: Թեև Հայրապետական Աթոռը թափառեց տեղից տեղ, սակայն նրա աստվածահաստատ վայրը մնաց Ս. Էջմիածինը, որովհետև այստեղ էր իջել Հիսուս Քրիստոս, և այստեղից էր դարեր շարունակ հայ ժողովրդին և Հայ Եկեղեցուն բաշխվում այն փառքի լույսը, որը Քրիստոս հանձնել էր հայոց հողին:

14-րդ դարի սկզբին ծնվում է հայոց Հայրապետական Աթոռը Կիլիկիայից Ս. Էջմիածին փոխադրելու գաղափարը, որը հիմնավորվում է հատկապես Կիլիկյան թագավորության անկմամբ (1375 թ.): Հայ եկեղեցու նշանավոր դեմքեր Հովհան Որոտնեցին, ս. Գրիգոր Տաթևացին, Թովմաս Մեծոփեցին, Հովհաննես Հերմոնացին և ուրիշներ սկսում են մեծ եռանդ ու ջանք գործադրել այդ գաղափարի իրականացման համար: Ի վերջո, 1444 թ. Համբարձման տոնին, Ս. Էջմիածնում գումարվում է Ազգային Եկեղեցական ժողով, որի որոշմամբ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը կրկին բազմում է Ս. Էջմիածնում:

Մինչ օրս Մայր Աթոռը հաստատուն կերպով մնում է իր քրիստոսաէջ վայրում, և նրա աստվածընտիր գահակալների միջոցով կենարար լույսն է բաշխվում Հայ Եկեղեցու բոլոր զավակներին:

Հոգեգալուստ

«Քո  բարի  Հոգին  ինձ  պիտի  առաջնորդի  դեպի  արդար  երկիր» (Սաղմ. ՃԽԲ 10):

Տերն Իր հրաշափառ հարությունից քառասուն օր անց համբարձվեց և ինն օր հրեշտակների ինը դասերում պաշտվելուց հետո՝ տասներորդ օրը, նստեց Հոր աջ կողմում և առաքյալների դասերին առաքեց խոստացած պարգևը՝ Սուրբ Հոգին, որպեսզի առաքյալները, Սուրբ Հոգին կարոտով ու զգուշությամբ ընդունելով` Նրանով առաջնորդվեն դեպի Ավետյաց երկիր, ինչպես ասում է Դավիթը. «Քո բարի Հոգին ինձ պիտի առաջնորդի դեպի արդար երկիր» (Սաղմ. ՃԽԲ 10): Այս տոնը լրումն է տերունական տոների: Ինչպես տնօրինության սկզբում նախ Սուրբ Հոգին եկավ Կույս Մարիամի մոտ, նույնպես և այսօր՝ Տիրոջ կողմից ողջ տնօրինությունները կատարելուց և մարմնապես դեպի հայրենի աթոռը համբարձվելուց հետո, Հոգին եկավ Վերնատուն և հրով զինեց առաքյալներին: Այս տոնն ազատարար է և պարգևիչ, քանզի մեզ ազատեց ապականության ծառայությունից և վերադարձրեց մեր հայրենի ժառանգությունը՝ դրախտը: Մենք Սուրբ Հոգու գալուստը տոնում ենք ութ օր շարունակ, ինչպես և Ծննդյան ու Հարության տոները, սակայն այժմ տոնում ենք պահքով, քանի որ Տերը մկրտվելուց հետո Հոգով տարվեց անապատ և այնտեղ քառասուն օր ու քառասուն գիշեր պահք պահեց:

Սուրբ Հոգու աստվածային գալուստը քարոզեցին բոլոր մարգարեները, բայց կատարելապես Նրա գալստյան մասին առաքյալներին պատմեց Փրկիչը՝ մինչ Իր տնօրինական փրկարար չարչարանքները, որպեսզի ճանաչեցնի Հոգու էությունը և մխիթարի նրանց վիշտը: Իսկ երբ մոտենում էր գրավոր Օրենքի հնանալու և Նոր Ուխտի հաստատվելու ժամերը` ասաց. «Եթե Ինձ սիրում եք, կպահեք Իմ պատվիրանները. և Ես պիտի աղաչեմ Հորը, և Նա մի այլ Մխիթարիչ տա ձեզ, որպեսզի հավիտյան ձեզ հետ բնակվի Ճշմարտության Հոգին» (Հովհ. ԺԴ 15-17):    

Աստծու Հոգին մտավոր է՝ բանական, կենդանի և կենդանացնող, որով զարդարվում և կառավարվում են բոլոր բանականները, երկնավորներն ու երկրավորները: Եվ Նա «Սուրբ» է կոչվում, որպեսզի զանազանվի հրեշտակների և մարդկանց հոգիներից: Թեպետ հրեշտակները սրբություն ունեն, ինչպես և մեր հոգիները, որ Արարչից բարի ստեղծվեցին և բարի Աստծու պատկերն են, սակայն զանազանվում է արարածների սրբությունը Սուրբ Հոգու սրբությունից, քանի որ Աստծու Հոգին բնությամբ է սուրբ, իսկ հրեշտակները և մեր հոգիները՝ դրությամբ: Ինչպես Աստված փակեց դրախտը բոցեղեն սրով և պահեց կենաց ծառի ճանապարհը, այնպես էլ այսօր առաքեց Սուրբ Հոգին կրակի նմանությամբ՝ պահելու և պարսպապատելու համար սուրբ Եկեղեցին, որպեսզի սատանան այնտեղ չմտնի և ավերածություն չգործի, քանզի սատանան Սուրբ Հոգու կրակից հույժ սարսափում է:

Սուրբ Հոգու հրաշափառ էջքն առաքյալների վրա  

Այդ օրվա համար գրված է. «Երբ Պենտեկոստեի օրերը լրացան, բոլորը միասիրտ, միատեղ էին»: Առաքյալները, պահելով Տիրոջ հրամանը՝ այդ օրերին Երուսաղեմում էին գտնվում, ըստ այս խոսքի. «Նստեցե՜ք Երուսաղեմ քաղաքում, մինչև որ երկնքից զորությամբ զգեստավորվեք» (Ղուկ. ԻԴ 49): Ըստ Օրենքի՝ այդ օրը մեծ տոն էր, որի համար պետք է Երուսաղեմում հավաքվեին բոլոր հրեաները, այդ թվում՝ նաև նրանք, ովքեր այնտեղ էին եղել Քրիստոսի խաչելության օրը, որպեսզի Նրա անարգանքը տեսնողները տեսնեին նաև Նրա փառքը: Առաքյալներն ու հավատացյալները Վերնատանն էին հավաքվել, երբ Սուրբ Հոգին հրեղեն լեզուներով իջավ առաքյալների վրա, և նրանք սկսեցին տարբեր լեզուներով խոսել:

Գրիգոր Նյուսացին ասում է, որ առաքյալները խոսում էին մի լեզվով, սակայն լսողներից յուրաքանչյուրը լսում էր իր լեզվով: Եվ այդ հրաշքները ժողովրդի համար էին լինում, ոչ թե առաքյալների: Իսկ Գրիգոր Աստվածաբանն ասում է, որ երբ հարկ էր լինում որևէ լեզվով խոսելու, խոսում էին և յուրաքանչյուր ազգի իրենց իսկ լեզվով էին քարոզում, որպեսզի շնորհը լինի խոսողինը և ոչ թե լսողինը:

Իսկ երբ Պետրոսը Երուսաղեմում Սուրբ Հոգու իջման օրը հրեաներին քարոզեց, ուր բոլոր ազգերից էլ հավաքվել էին, ինչպես Գործքն է ասում. «Եվ կային Երուսաղեմում բնակվող հրեաներ, երկյուղած մարդիկ, եկած երկնքի տակ ապրող բոլոր ազգերից» (Գործք Բ 5): Եվ բոլոր ժողովուրդները լսեցին օրհնություն ու փառաբանություն նրանցից, ովքեր Վերնատանն էին հավաքվել, ու բոլոր լեզուներով Աստված էր օրհնվում:

«Պենտեկոստե» հունարեն բառ է, որը թարգմանվում է հինգերորդ: «Պենտ» նշանակում է հինգ, իսկ «կոստե»` գլուխ, որը խորհրդանշում է Իսրայելի հինգ գլխավոր տոները: «Պենտեկոստե» նշանակում է նաև 50 օր:

Հոգեգալստյան տոնը Հայ Առաքելական Եկեղեցում նշվում է Սուրբ Զատիկից հիսուն օր հետո: