Հայ Եկեղեցու տաղավար տոները

Սուրբ Ծնունդ կամ Աստվածահայտնություն

«Ո՞ւր է հրեաների արքան, որ ծնվեց, որովհետև Նրա աստղը տեսանք արևելքում և եկանք երկրպագելու Նրան»: (Մատթ. Բ 2)

Երկու հազարամյակ կամ քսան դար առաջ այս խոսքերով Երուսաղեմ մտան երեք մոգեր` թագավորներ, ովքեր տեսել էին մի աստղ, որ պիտի ցույց տար այն աստղի տեղը, որը լուսավորելու էր մարդկանց, աշխարհը և մարդկանց խավար սրտերը: Բեթղեհեմյան աստղը պիտի լուսավորեր այն ճանապարհը, որով պիտի ընթանար Մարդը...

Ահա մտել ենք Երրորդ հազարամյակ, և դեռ հայտնի չէ, թե ինչ է սպասվելու և ինչ նոր անակնկալներ են դիմավորելու մեզ... «Այն ինչ եղել է, նույնն էլ պիտի լինի, և այն ինչ կատարվել է, նույնն էլ պիտի կատարվի: Եվ ոչ մի նոր բան չկա արեգակի ներքո, որովհետև ոչ ոք չի կարող ասել «Ահա սա նոր է», քանի որ դա եղել է վաղուց, հավիտենապես` մեզնից առաջ եղածների մեջ»,- ասում է իմաստունը (Ժողովող Ա 9-10 ):  

Բայց Բեթղեհեմում կատարվածը բացառություն էր: Այն անկրկնելի ու շրջադարձային դարձավ պատմության համար, մարդկության համար, նրանով Պատմությունը բաժանվեց երկու մասի` Քրիստոսից առաջ և Քրիստոսից հետո...

Երեք մոգերը

Երբ Հիսուսը ծնվեց Հրեաստանի Բեթհեղեմ քաղաքում, Հերովդես արքայի օրով, արևելքից մոգեր եկան Երուսաղեմ և ասացին. «Ո՞ւր է հրեաների արքան, որ ծնվեց, որովհետև Նրա աստղը տեսանք արևելքում ու եկանք երկրպագելու»: Ավանդությունը հիշում է նրանց անունները. Մելքոն, Գասպար, Բաղդասար:

Առաջինը` Մելքոնը, թագավորն էր Պարսից, երկրորդը`Գասպարը, հնդիկների, իսկ երրորդը` Բաղդասարը, արաբների: Այն աստղը, որ առաջնորդում էր նրանց, եկավ և կանգնեց Բեթղեհեմի մսուրի` քարայրի առաջ, ուր ծնվել էր Հիսուսը: Եվ առաջինը եկացվ Գասպարը ու բացելով իր թանկարժեք նվերները` կնդրուկ մատուցեց Մանուկ Հիսուսին, «և անմահության հոտը տարածվեց մսուրի մեջ», որովհետև ծնվել էր Հավիտենականության Իշխանը, Անմահը: Իսկ Բաղդասարը` արաբների թագավորը, նրան մատուցեց ոսկի և արծաթ, որոնք նշանն էին ճշմարիտ թագավորության: Մելքոնը` Պարսից թագավորը, Մանուկին մատուցեց զմուռս, որը խորհրդանշում էր Հաղթանակը մահվան հանդեպ:

Այս երեք թագավորները Նոյի երեք որդիների ներկայացուցիչներն էին, համայն մարդկության ներկայացուցիչները, ովքեր խոնարհվեցին մի Մանուկի առաջ, Ով կյանքի աղբյուրն էր, Հավիտենականության Հայրը և Խաղաղության Իշխանը: Ծնունդը խորհրդավոր էր և գերբնական. խորհուրդ մեծ և սքանչելի: Մոգերը, խոնարհվելով Հիսուս Մանկան առաջ, դավանեցին, որ Մանուկն Իրենց Թագավորն է, իրենց Աստվածը, իրենց Փրկիչը: Այս էր մոգերի դավանանքը: Այս դավանանքով սկսվեց նոր հազարամյակը: Այդ դավանանքով էլ մենք, նշված դեպքից 2000 տարի անց, պիտի մտնենք Երրորդ հազարամյակ. Հիսուսը մեր Աստվածն է, մեր Փրկիչը և մեր Թագավորը:

Հովիվների երկրպագությունը

Այդ շրջանու բացօթյա բնակվող հովիվներ կային, ովքեր իրենց հոտերի գիշերային պահպանությունն էին անում: Ով Տիրոջ հրեշտակը երևաց նրանց, Տիրոջ փառքը ծագեց նրանց շուրջ, ու նրանք սաստիկ վախեցան: Եվ Հրեշտակն ասաց նրանց. «Մի՛ վախեցեք, որովհետև ահա ձեզ մեծ ուրախություն եմ ավետում, որն ամբողջ ժողավրդինը կլինի, որովհետև այսօր Դավթի քաղաքում ձեզ համար ծնվեց մի Փրկիչ, որ օծյալ Տերն է»: Եվ հրեշտակի հետ ևրևաց երկնային զորքերի մի բազմություն, որն օրհնում էր Աստծուն և ասում. «Փա~ռք Աստծուն» բարձունքներում , և երկրի վրա խաղաղությո~ւն և մարդկանց մեջ հաճությո~ւն»: ( Ղուկ. Բ 8-14)  

Հրեշտակները փառաբանում են Աստծուն երկնքում` բարձունքներում, քանի որ մեզ համար մարդացավ, և հաշտություն հաստատվեց երկրի ու երկնքի մեջ, քանի որ երկրի վրա խաղաղություն կլիներ միայն այն դեպքում, երբ մարդկանց սրտերի միջից վերանար թշնամությունը և հաստատվեր Սերը, այն Սերը, որն այդ մանուկը բերեց աշխարհ, որ իր Միածին Որդուն տվեց, որպեսզի Նրան հավատացողը փրկվի: Աստված խոնարհվեց, Ծնվեց Մսուրի մեջ, որպեսզի մարդուն բարձրացնի: Աստված մարմնով հայտնվեց, որպեսզի մարդը հոգեպես վերածնվի: Աստծո Որդին Մարդու որդի դարձավ, որպեսզի մարդըԱստծո որդի դառնա: Սա է Աստվածհայտնության խորհուրդը:

«Եկեք գնանք մինչև Բեթհեղեմ և տեսնենք, թե ինչ է սա»,- մտածեցին հովիվներն ու գնացին, տեսան ու տարածեցին այդ լուրը:

Ծննդյան խորհուրդը

Երբ ժամանակն իր լրումին հասավ,Աստված ուղարկեց Որդուն, ով ծնվեց կնոջից և մտավ օրենքի տակ` փրկելու համար նրանց, ովքեր օրենքի տակ էին, որպեսզի մենք որդեգրություն ընդունենք (Գաղ. Դ 4): Մանուկ Հիսուսի Ծննդյամբ Աստծո թագավորությունը հաստատվեց մեր մեջ, մարդը հասկացավ և իմաստավորեց իր գոյությունը, կյանքը նպատակ ունեցավ: Մանուկ Հիսուսի Ծննդյամբ մեր սրտերի միջից խավարը վերացավ, և հիմա, երբ ծնվել է «Նոր Արքան», ինչպես ասում է շարականագիրը, ամեն ինչ նոր պիտի լինի: Մոգերը, Բեթղեհեմից հեռանալով` «այլ ճանապարհով իրենց երկիրը գնացին»: (Մատթ. Բ 12)

Բեթղեհեմյան մսուրին շատ մոտ ապրողներ այդպես էլ չիմացան Մանուկի Ծննդյան մասին, մինչ հեռու երկրներից մոգեր եկան ու երկրպագեցին Նրան: Այսօր էլ շատ-շատերը , մոտ գտնվելով Մանուկին, դարձյալ հեռու են մնում Նրանից, ինչպես 2000 տարի առաջ, որովհետև չեն փոխում իրենց ճանապարհները, մեղքի ճանապարհները:

Մանուկ Հիսուսի Ծննդյան ավետիսով այսօր էլ կարիք ունենք նորոգվելու, մեր սրտերի մեջ նոր Արքային ընդունելու, Բեթղեհեմի լույսով ներքնապես լուսավորվելու:

Հայոց Բեթղեհեմը

Բեթղեհեմյան Մսուրից հետո առաջին Ազգային Մսուրը դարձավ Հայաստան աշխարհը: Սբ. Գրիգոր Լուսսավորիչը, Վիրապի մսուրից դուրս գալով, լուսավորեց Հայոց Բեթղեհեմը` Սուրբ Էջմիածինը: Ամեն բան կանցնի, կգնա, բայց անշարժ ու հաստատ կմնան հավատը, հույսը, և սերը. այս երեքը, և սրանցից մեծագույնը սերն է (Ա Կորնթ.ԺԳ 13): Ուստի հետամուտ լինենք սիրո և Երրորդ հազարամյակում քայլենք մեր Փրկչի` Հիսուս Քրիստոսի ցույց տված լույսի և հավատքի ճանապարհով:

Քրիստոս ծնաւ և յայտնեցաւ,

Օրհնեալ է Յայտնութիւնն Քրիստոսի:

Հիսուս Քրիստոսի հրաշափառ Հարությունը  

Եկեղեցու մեծագույն տոներից է և արտահայտումն է Աստվածորդու տնօրինական առաքելության և մարդու փրկագործության նախախնամ խորհրդի: Աստծո Որդու` խաչի վրա  մահվամբ և հարությամբ մարդը վերստին հավիտենական կյանք ունենալու իր կոչմանն արժանացավ:

Քրիստոսի հարությունը մանրամասնորեն նկարագրվում է Ավետարաններում (Մատթեոս 28-1-8, Մարկոս 16 1-8,Ղուկաս 24 1-12, Հովհաննես 20 1-10): Համառոտ ներկայացնենք այն: Հիսուս Քրիստոսի խաչելուրյունից և մահից հետո`երեկոյան, բարեպաշտ մարդիկ Նրա մարմինն իջեցրին խաչից և դրեցին վիմափոր գերեզմանի մեջ, որի մուտքը փակեցին մի մեծ քարով: Երեք օր հետո` կիրակի առավոտյան, յուղաբեր կանայք`Մարիամ Մագդաղենացին, Հակոբի մայր Մարիամը և Սողոմեն, գնացին գերեզմանը խնկարկելու, բայց զարմանքով տեսան, որ քարայրի մուտքից քարը հեռացված է, իսկ գերեզմանը` թափուր:մինչ նրանք տարակուսանքով ու զարմանքով այս ու այն կողմ էին նայում, երևում են երկու հրեշտակ`լուսավոր զգեստներով, և ասում.

                        

«Ինչո՞ւ եք ողջին մեռելների մեջ փնտրում:

Այստեղ չէ, այլ հարություն առավ»: (Ղուկ. 24 4-9)

Հարության լուրը կանայք ավետւմ են առաքյալներին, որից հետո Հիսուսը երևում է նրանց: Ինչպես վկայում է Պողոս առաքյալը, Հիսուսին տեսնում է ավելի քան հինգ հարյուր հոգի:

Հիսուս Քրիստոսի հարության ավետիսը նույն հուսադրիչ և կենսատու լուրն է, որ տարածվում է մինչև այսօր աշխարհի չորս կողմերում:

Սուրբ Հարության տոնը հայերիս մեջ կոչվում է նաև Զատիկ: Զատիկ նշանակում է զատում, բաժանում, հեռացում մեղքերից և իր վերջնական իմաստով` վերադարձ առ Աստված: Զատիկը թե՛ Հին և թե՛ Նոր Կտակարաններում համարվում է մեծագույն տոներից մեկը:Այն կապված է ազատագրության և փրկագործության պատմական զույգ իրողությունների հետ:

Առաջինը Հին Կտակարանի այն դրվագն է, երբ հրեաները, Աստծո խնամածությամբ և Մովսեսի առաջնորդությամբ անցնելով Կարմիր ծովը, փրկվեցին եգիպտական գերությունից: Եգիպտական գերությունից ձերբազատվելը խորհրդանշում էր մեղքի և մահվան երկրից դուրս գալը, զատվելը և դեպի Ավետյաց երկիր ճանապարհվելը: Հին Ուխտի Զատիկը նախատիպն ու նախօրինակն էր Հիսուս Քրիստոսի ինքնակամ զոհաբերության: «Այս բոլորը իբրև օրինակ պատահեց նրանց հետ, բայց մեզ համար որպես խրատ գրվեց» ( Ա. Կորնթ. 10 11): «Քրիստոսը` մեր Զատիկը, մորթվեց»-ասում է Պողոս առաքյալը  (Ա. Կորնթ. 5 7 ):

Երկրորդը Քրիստոսի հարությունն է: Աստծո որդին` իբրև Գառն Աստծո, Իր արյունը թափեց մեղավոր մարդկության համար, խաչվեց և երրորդ օրը հարություն առավ մեռելներից, որպեսզի բոլոր իրեն հավատացողներին սրբելով մեղքերից` մեզ արժանի դարձնի հավիտենական կյանքին:

Եգիպտոսից Իսրայելի դուրս գալը խորհրդանշում է մարմնավոր գերությունից ազատվելը, իսկ այժմ, Քրիստոսի հարության զորությամբ մարդկությունը` Նոր Իսրայելը, փրկվում է մեղքի և մահվան տիրակալությունից, խավարից դառնալով դեպի աստվածային լույսը, հավատն ու հավիտենական կյանքը: Այսպիսով` Հին Կտակարանի զատկական գառը օրինակն է Հիսուս Քևիստոսի:

«Ահա գառն Աստծու, որ վերցնում է աշխարհի մեղքը» (Հովհ. Ա. 29): Հովհաննես Մկրտչի այս մարգարեությունը, թե հիսուսը պիտի քանդեր մեղքի կապանքները, կանխատեսումն էր դժոխքի ու մահվան պարտության:

Աստվածորդին մեր մեղքերի համար մեռավ իր սուրբ արյունով սրբեց մեզ մեղքերից, որպեսզի Նրա անունով հավիտենական կյանք ունենանք: «Ես եմ հարություն և կյանք. ով հավատում է Ինձ, թեպետև մեռնի, կապրի»: (Հովհ. ԺԱ 25)

Փրկչի խաչելությամբ և հարությամբ հաստատվում է կյանքի ու անմահության գաղափարը: Բոլոր նրանք, ովքեր Քրիստոսին ընդունում են որպես իրենց Փրկիչ և Տեր, մի օր իրենք ևս պիտի հարություն առնեն`Նրա հետ հավիտենապես թագավորելու: «Ինչպես Ադամով բոլորը մեռնում են, նույնպես և Քրիստոսով ամենքը պիտի կենդանանան» (Կորնթ. ԺԵ 22): Քրիստոսի հարությունը դարձավ քրիստոնեական հավատքի և վարդապետության հիմքը. «Եթե մեռեօլների հարություն չկա, ապա և Քրիստոսը հարություն չի առել: Եվ եթե Քրիստոսը հարություն չի առել, իզուր է մեր քարոզությունը, իզուր է և ձեր հավատը»: ( Ա  Կորնթ. ԺԵ 13-14)

Այսօր Քրիստոսը, հարություն առնելով մեռելներից, իր հետ հարություն տվեց նաև մեր` մեղքերի ու մահվան մեջ ընկած բնությանը: Այսօր Քրիստոսը խորտակեց մահն ու խափանեց ապականությունը`ըստ Ավետարանի. «Ո՞ւ ր է, մա՛հ, քո հաղթությունը, ու՞ր է դժոխք, քո խայթոցը»:          

Ավանդության համաձայն` Մարիամ Մագդաղենացին մեկնում է Հռոմ` Ավետարանը քարոզելու: Նա ներկայանում է Տիբերիոս կայսրին, վկայում իր քրիստոնեական հավատը և կայսրին է նվիրում կարմիր ներկած մի ձու` ողջունելով. «Քրիստոսը Հարություն առավ մեռելներից»:

Զատկի տոնին հավատացյալները ձու են ներկում: Ձուն համարվում է հարության և նոր կյանքի սկզբնավորման խորհրդանիշ: Իսկ կարմիր գույնը խորհրդանշում է Խաչյալ Հիսուսի կենդանարար արյունը, որ թափվեց մեր փրկության համար:  

Սուրբ Գրիգոր Տաթևացին ձուն կարմիր ներկելու մասին ասում է. «Միայն Զատիկին ենք ձու ներկում, որովհետև ձուն օրինակն է աշխարհի, և ինչպես իմաստուններն են ասում, «դրսի կեղևը նման է երկնքին, թաղանթը`օդի, և սպիտակուցը`ջրի, դեղինն էլ երկիրն է»: Իսկ կարմիր գույնը խորհրդանշում է, թե աշխարհը գնվեց Քրիստոսի արյամբ: Եվ մենք, կարմիր ձուն մեր ձեռքերի մեջ առնելով, հռչակում ենք մեր փրկությունը»:

Քրիստոս Հարություն առավ մեռելներից,

Իր մահվամբ մահը խորտակեց,

Եվ իր հարությամբ մեզ կյանք պարգևեց,

Նրան փառք Հավիտյանս. ամեն:

Պայծառակերպություն կամ Այլակերպություն

(Մատթ. 17. 1-13, Մարկ. 9.1-12, Ղուկ. 9. 28-36)

Հիսուսի Այլակերպությունը մեր Եկեղեցու հինգ տաղավար տոներից մեկն է: Այն կատարվում է Զատիկից 14 կամ Հոգեգալուստից 7 շաբաթ անց հանդիպող առաջին կիրակի օրը, այսինքն՝ ունի 35 օրվա շարժականություն և տոնվում է հունիսի 28-ից, մինչև օգոստոսի 1-ն ընկած ժամանակահատվածում: Տոնվում է երեք օր: Տոնի առաջին օրվա շարականն ավանդաբար վերագրվում է ս. Մովսես Խորենացուն, իսկ ասվող աղոթքը՝ ս. Եղիշեին:

Տոնը հայտնի է դեռևս 4-րդ դարից: Եկեղեցու ավանդությունը պայծառակերպության վայր է համարում Թաբոր լեռը, որն էլ առիթ դարձավ, որ Կոստանդին Մեծ կայսեր մայրը` Հեղինեն, Թաբոր լեռան վրա կառուցի եկեղեցի՝ ի հիշատակ Տիրոջ պայծառակերպվելու:  

Այլակերպությունը գալիք՝ հավիտենական կյանքի, այսինքն` 8-րդ անվախճան օրվա պատկերն է, որ կատարվելու է հանդերձյալում, իսկ սկզբնավորվելու է Վերջին (Ահեղ) դատաստանի ատյանից: Այն նաև աստվածտեսության, Անեղ Լույսի ճառագման ու ադամական հանդերձի նորոգության տոնն է: Աստվածտեսության, քանզի Տերը շնորհեց Իր աշակերտներին տեսնել Իր Աստվածությունը: Անեղ Լույսի ճառագման, քանզի Տերը շնորհեց Իր աշակերտներին տեսնել Իր լուսավոր դեմքը: Պայծառակերպության օրը Երկրորդ Ադամը՝ մեր Տերը, դրախտում հագավ մեր նախահոր կողոպտված պատմուճանն ու դրանով զգեստավորեց մեր բնությունը, որը, սակայն, այսօր մենք դեռևս չենք ընդունել, այլ թողնված է ապագային: Այդ լուսավոր պատմուճանով հանդերձյալում ենք զգեստավորվելու, իսկ այստեղ ստանում ենք միայն փրկության հույսի առհավատչյան: Եվ ինչպես Հին Ուխտում տոները տոնվում էին նորի խորհրդով՝ ապագայում կատարվելիք իրադարձությունների դիմաց, այնպես էլ մենք այս տոնով վկայակոչում ենք հանդերձյալի հիշատակը:

Առաքյալները խորհրդի առջև

Փիլիպպյան Կեսարիա քաղաքի մոտ, առաքյալների հետ ունեցած խոսակցությունից հետո, որտեղ Պետրոսը խոստովանեց Տիրոջը. «Դու ես Քրիստոսը՝ կենդանի Աստծո Որդին» (Մատթ. 16. 16), Հիսուս թողեց այդ կողմերը և եկած ճանապարհով վերադարձավ Բեթսայիդա, ապա այնտեղից ուղևորվեց դեպի Թաբոր լեռ: Օրը երեկոյանում էր, երբ Մարդու Որդին, իր հետ վերցնելով Պետրոսին, Հակոբոսին և Հովհաննեսին, բարձրացավ լեռը, այն ժամանակ, երբ մյուսները հանգստանում էին ստորոտում: Մինչ Նա աղոթում էր, աշակերտները Նրա կողքին տեղավորվեցին, և նիրհը թմրության նման շղարշեց նրանց: Երբ արթնացան, նրանց ապշեցրեց Վարդապետի հետ կատարված փոփոխությունը: Աղոթքի ժամանակ Տիրոջ դեմքից երկնային լույս էր ճառագում: Հիսուսի հագուստն անգամ դարձել էր շլացուցիչ սպիտակ: Երկու այրեր զրուցում էին Նրա հետ: Առաքյալները տեսան, որ մեծ մարգարեները՝ Մովսեսն ու Եղիան են հայտնվել լեռան վրա: Փառքի Տերը Մովսեսին մեռելներից, իսկ Եղային ողջերից էր կանչել, որպեսզի արքայության որդիները գիտակցեն, որ Ինքն է մեռելներին հարություն տվողն ու ողջերին ստեղծողը, այսինքն՝ իշխանություն ունի կյանքի և մահվան վրա: Ահավոր տեսիլքից ծնվող սարսափը փոխվեց խաղաղության և երջանկության, Աստծո մոտ լինելու զգացողության, քանզի այնտեղ ներկա էր միասնական Երրորդությունը. Հայրը՝ երկնային ձայնով, Որդին՝ պայծառակերպված, և Սուրբ Հոգին՝ ամպով Նրանց վրա հովանի եղած: Քանզի Աստված ինչ­որ վայրում չի լինում, Նա ամենուր է, սակայն երևաց մարմնավորներին Թաբոր լեռան վրա: Եվ այն տղը, ուր Աստված հայտնվեց, առանց վարանելու կարելի է արքայություն կոչել, քանի որ արքայությունը հենց այն է, ուր Աստվածությունն է երևում: Սակայն, երբ աշակերտները տեսան, որ այդ երկուսը հեռանում են, դողդողացին՝ վախենալով կորցնել այդ րոպեի անարտահայտելի երանությունը, և նաև հասկացան, թե ինչ փորձություններ են սպասվում առջևում, որովհետև հայտնապես լսում էին, թե ինչպես «Մովսեսն ու Եղիան, փառքով երևալով, խոսում էին Նրա վախճանի մասին, որ տեղի պիտի ունենար Երուսաղեմում» (Ղուկ. Թ 31):

Իսկ Պետրոսն այսպես խոսեց. «Ռաբբի՛, լավ է, որ մենք այստեղ ենք, և երեք տաղավարներ շինենք, մեկը՝ Քեզ, մեկը՝ Մովսեսի և մեկը՝ Եղիայի համար» (Ղուկ. 9. 33, Մարկ 9. 4): Եվ մինչ Պետրոսը խոսում էր, «ահա մի լուսավոր ամպ նրանց վրա հովանի եղավ. ամպից մի ձայն եկավ, որն ասում էր. «Դա է Իմ սիրելի Որդին, Ում հավանեցի, դրա՛ն լսեք»: Երբ աշակերտները սա լսեցին, երեսի վրա ընկան և սաստիկ վախեցան: Եվ Հիսուս մոտենալով դիպավ նրանց ու ասաց. «Ոտքի՛ ելեք և մի՛ վախեցեք»: Նրանք աչքերը բարձրացրին և Հիսուսից բացի ոչ ոքի չտեսան» (Մատթ. 17. 5-8): Աստված հայտնվեց Թաբոր լեռան վրա, բայց այդ ժամանակ աշակերտներից ոչ ոք պարզորոշ չգիտակցեց, որ Նա է մշտնջենավոր Աստված և Փառքի Տերը, Լուսավոր Ամպը, որ իրենք արժանացել էին աստվածտեսության խորհրդին:

Միայն հետագայում էր, որ Պետրոսը պիտի հասկանար ու բացահայտեր սուրբ լեռան գաղտնիքը: «Ոչ թե հնարովի առասպելների հետևից գնալով է, որ ձեզ ճանաչեցրինք մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի զորությանը և գալուստին, այլ մենք իսկ ականատես եղանք Նրա մեծությանը. քանի որ Նա Հայր Աստծուց ստացավ փառք և պատիվ...Եվ երկնքից եկող ձայնը լսեցինք մենք իսկ, որ նրա հետ էինք սուրբ լեռան վրա» (Բ Պետ. Ա 16-18):

Քո պայծառակերպության մեջ մենք պիտի վայելենք Քո գիտությունը, պիտի «ճաշակենք ու տեսնենք, որ քաղցր ես Դու» (հմմտ. Սաղմոս 33. 9): Մենք շարունակ ավելին պիտի իմանանք Քո Սիրո մասին, բայց երբեք չենք կարող ըմբռնել ամբողջը:

Վարդավառ

Հայերի մեջ Պայծառակերպությունը ժողովրդական լեզվով անվանվում է նաև Վարդավառ՝ Տիրոջը վարդի հետ համեմատելու պատճառով: Այս զուգահեռը հետևյալ իմաստներն ունի.

Ինչպես վարդը կոկոնի մեջ է ծածկված լինում նախքան բացվելը, նույնպես և Տերը` նախքան պայծառակերպվելն իր մեջ ուներ Աստվածության պայծառությունը, և ինչպես վարդը բացվելով ամենքին հայտնապես երևում է, այդպես էլ մեր Տերը` պայծառակերպվելով հայտնում է Իր Աստվածությունը:

Ինչպես վարդը փշերի մեջ է բուսնում, այնպես էլ մեր Տերը հրեաների մեջ երևաց, ովքեր էլ խաչեցին Նրան:

Վարդն անուշահոտություն է բուրում, այդպես էլ մեր Տիրոջ պայծառակերպությունից անուշահոտություն բուրեց, որից աշակերտները թմրելով` ընկան քնի ծանրության տակ: Վարդը քանի դեռ կոկոն է, ո՛չ իր  գեղեցկությունը և ո՛չ էլ իր անուշահոտությունն է հայտնում, իսկ ժամանակի լրանալուն պես փթթում է և իր գույնով ու անուշահոտությամբ մարդկանց ուրախացնում: Այսպես էլ Քրիստոս կուսական արգանդում սնվեց ու զարգացավ որպես կոկոն և ապա ծնվելով՝ աստղի ու հրեշտակների ավետիսով հայտնվեց մոգերին ու հովիվներին, իսկ հասնելով կատարյալ հասակին՝ նշաններով ու սքանչելիքներով հայտնվեց բոլորին:

Տիրոջ Պայծառակերպության տոնին միմյանց վրա ջուր լցնելու ժողովրդական սովորության վերաբերյալ կա մի հին ավանդություն, որ թերևս սկզբնավորվել է ջրհեղեղը վերապրած մարդկության միջավայրում: Համաձայն այս ավանդության` ջրի անզորությունը շեշտելու և Արարչի պատիվն արարածին չվերագրելու համար նախաջրհեղեղյան ժամանակաշրջանի սերունդները, ի վկայություն Աստծո նկատմամբ ունեցած իրենց հավատարմության, հաստատեցին այս սովորությունը՝ իրենց սրտում ամրագրելով Տիրոջ այն խոսքը, որ ասում է. «Ես եմ  քո Տեր Աստվածը... և Ինձանից բացի այլ աստվածներ չպիտի լինեն քեզ համար» (Ելք 20. 2-3):  

Վերափոխումն Սուրբ Աստվածածնի

Սուրբ Մարիամ Աստվածածնի վերափոխման տոնը հայ եկեղեցու հինգ տաղավար (գլխավոր) տոներից է, այն տոնում ենք օգոստոսի 15-ի մոտակա կիրակի օրը:

Մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի խաչելությունից հետո Աստվածամայրը, Իր Որդու պատգամին հնազանդ (Հովհ. ԺԹ 26-27), շուրջ 15 տարի ապրեց Հովհաննես Աստվածաբան առաքյալի խնամատարության ներքո: Միածին որդու համբարձումից հետո Աստվածամայրը օրեր ու գիշերներ հարատևում էր պահքի ու աղոթքի մեջ: Հաճախ այցելում էր Տիրոջ թափուր գերեզման և ծնկաչոք աղոթում: Գողգոթա կատարած իր այցելություններից մեկի ժամանակ Նրա առջև հայտնվում է Գաբրիել հրեշտակապետը` արմավենու ճյուղը ձեռքին, ու ավետում սբ. Աստվածածնի ` երկրային աշխարհից դեպի վերին` երկնային Երուսաղեմ վերափոխվելու, ինչպես նաև դրա ժամանակի մասին: Վերադառնալով տուն` Աստվածածինն այդ մասին պատմում է հովհաննեսին, իսկ հետո մյուս առաքյալներին ու ցույց տալիս Գաբրիել հրեշտակապետի կողմից տրված արմավենու ճյուղը, որից երկնային լույս էր տարածվում:

Այսպիսով, սբ. Կույսը, պատրաստվելով երկնային աշխարհ ճանապարհվելուն, պատվիրեց, որ իրեն թաղեն Գեթսեմանիի ձորակում: Ապա այդ սենյակում պառկելով մահիճին` մնաց միայնակ: Վերջապես լրացավ այն ժամը, երբ պետք է կատարվեր նրա երկրից երկինք վերափոխումը:

Առաքյալները շրջապատել էին այն զարդարված մահիճը, ուր ընկողմանել էր Աստվածամայրը:

Հանկարծ շողաց չտեսնված մի լույս: Ներկաները սարսափեցին, երբ սենյակի վերևում` ճառագայթների ներքո, հայտնվեց Հիսուս Քրիստոսը` հրեշտակների ու սրբերի ուղեկցությամբ: Տեսնելով իր Որդուն` հրեշտակների զորքով շրջապատված, Աստվածամայրը թեթևորեն բարձրացավ մահճից, խոնարհվեց Տիրոջը և հանգիստ, ասես քնի մեջ, հոգին ավանդեց իր միածին Որդու ձեռքը: Աստվածամոր երկրավոր կյանքի վախճանը «ննջում» և ոչ թե «մահ» բառով է որակվում` հասկանալի դարձնելու համար նրա` երկինք փոխադրված լինելը:

Ճանապարհի հրաշքը

Երբ հանդիսավոր թափորը` սուրբ առաքյալների ու մյուս հավատացյալների ուղեկցությամբ, վառվող մոմերի, օրհներգությունների ներքո մահիճը տանում էր դեպի Գեթսեմանի, հանկարծ երկնքում` ներկաների անմիջապես գլխավերևում, մի ընդարձակ, լուսափայլ ու պսակաձև ամպ գոյացավ ու սկսեց ուղեկցել թափորին:

Երուսաղեմի անհավատ բնակիչները թաղման թափորի անսովոր փառահեղությամբ զարմացած էին: Հատկապես Հիսուսի մորը տրված մեծարանքի հանդեպ չարացած` այդ ամենի մասին հայտնեցին հրեա քահանայապետերին ու դպիրներին: Վերջիններս, Քրիստոսին հիշեցնող ամեն ինչի նկատմամբ զայրույթով ու վրեժխնդրությամբ համակված, անմիջապես իրենց ծառաներին ու զինվորներին ուղարկեցին ցրելու թափորն ուղեկցողներին: Հուզված ու գրգռված ժողովուրդը և զինվորները նետվեցին քրիստոնյաների կողմը, բայց այդ պահին պսակաձև ամպն իջավ ներքև ու կարծես պատնեշի նման շրջապատեց թափորը: Չնայած հետապնդողներին լսելի էին երգերն ու քայլերի ձայները, բայց ոչինչ տեսանելի չէր, և նրանցից շատերը կուրացան: Կուրացածներն Աստվածամոր մահճին զղջումով դիպչելուց հետո վերստացան իրենց մարմնավոր տեսողությունը:

Ըստ ավանդության` այդ օրը մեկ այլ հրաշք ևս կատարվեց:

Այն ճանապարհով, որով անցնում էր հանդիսավոր թափորը, մի հրեա քահանա էր գնում: Երբ լուսակիր ամպը կրկին վերևում էր, վերջինս հստակորեն տեսավ առաքյալներին ու մյուս ուղեկցողներին, նրա մեջ արթնացավ Քրիստոսի հանդեպ ունեցած նախկին չարությունը, և նա նետվեց մահճի վրա` այն գետին տապալելու դիտավորությամբ: Սակայն հազիվ էր դիպել ձեռքերով, երբ հանկարծ հրեշտակն աննյութեղեն թրով հատեց նրա երկու ձեռքերը: Կտրված մասերը մնացին մահճին կպած, իսկ ինքն աղաղակով գետին տապալվեց` խորապես զղջալով իր խոսքերի և գործածի համար: Ուստի Պետրոս առաքյալը կարգադրեց նրան մոտենալ կտրված ձեռքերին: Բժշկվելուց հետո նա ևս միացավ թափորին, իսկ հետագայում դարձավ Քրիստոսի հետևորդներից մեկը:

Գեթսեմանիի պարտեզում

Այսպես Գեթսեմանի հասնելով` սբ. կույսի մարմինն ամփոփեցին քարայրում և մուտքը մի հսկա քարով ծածկեցին: Շուրջ երեք օր առաքյալները և մյուս հավատացյալները չէին հեռանում Աստվածամոր գերեզմանից, այլ անընդմեջ աղոթում էին: Այդ ամբողջ ընտացքում չէր դադարում հրեշտակների երգը: Եվ միայն երրորդ օրը Գեթսեմանի եկավ Բարդուղեմեոս առաքյալը և սկսեց հուսակտուր ողբալ ու լաց լինել, որ չարժանացավ սուրբ Աստվածածնին վերջին հրաժեշտը տալուն և Նրանից օրհնություն ստանալուն: Կարեկցանքից դրդված`առաքյալները որոշեցին բացել քարայրի մուտքը, որպեսզի նա կարողանա վերջին հրաժեշտը տալ: Բայց մուտքից քարը հեռացնելուց հետո բոլորը տեսան և հաստատեցին, որ Աստվածամոր մարմինն այնտեղ չէր, այլ վերափոխվել էր: Բարդուղեմեոս առաքյալին էր վիճակված Աստծու իմաստուն նախախնամությամբ միջոց դառնալ Աստվածամոր վերափոխումը բացահայտելուն: Քարայրում միայն սբ. Կույսի հանդերձանքն էր:

Աստվածամոր պատկերը

Աստվածածնի մահվան պատմությանը կից ավանդությունը հիշատակում է նաև նրա պատկերի մասին պատմությունը: Ըստ ավանդության` ի մխիթարություն Բարդուղեմեոսի, որ ներկա չէր Տիրամոր թաղմանը, նրան հանձնեցին այն կենդանագիր պատկերը, որը սբ. Կույսը տվել էր Հովհաննես Ավետարանչին: Մովսես Խորենացու վկայությամբ Բարդուղեմեոսն այն Հայաստան բերեց և զետեղեց Անձևացյաց գավառի Դարբնոց քար կոչված տեղում, ուր հետագայում, ի պատիվ Տիրամոր պատկերի, կուսասնոց հիմնվեց: Իսկ հայ եկեղեցիների բոլոր խորաններն Աստվածամոր անունով են և նրա պատկերներով:

Խաղողօրհնեք

Հին ուխտում (Բ Օրենք ԻԶ 1-10) տարվա առաջին բերքը տարվում էր տաճար և ընծայվում Աստծուն: Ըստ օրենքի` դրանք ցորենը, գարին, խաղողը, թուզը, նուռը, ձիթապտուղն էին և այլն:

Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին օրհնության համար, որպես այգեքաղի երախայրիք, պտուղների միջից նախապատվությունը տալիս է խաղողենու ողկույզին. աշխարհակործան ջրհեղեղից հետո, Նոյ նահապետը`«այր հողագործ» (Ծննդ. Թ 20), Արարատ լեռան ստորոտի դաշտավայրում այգի է տնկում և խաղողագործությամբ զբաղվում: Այդ ժամանակից ի վեր որթատունկի պտուղը դառնում է Արարատյան դաշտավայրի զարդը, համարվում պտուղներից ազնվագույնը և կոչվում ՊՏՂՈՑ ԱՐՔԱ: Այդ նվիրատվության արարողությամբ մարդիկ իրենց երախտագիտությունն էին հայտնում Աստծուն: Մեր Տերն Ինքն Իրեն նմանեցրել է խաղողենուն (Հովհ. ԺԵ 1-8). այն խորհրդապատկերն է Ս. Աստվածածնի, խորհրդանիշը Նոր Ուխտի Քրիստոտահաստատ Սուրբ Եկեղեցու: Այս առումով էլ Հայ Եկեղեցում Աստվածամոր Վերափոխման տոնակատարության օրը սբ. պատարագից անմիջապես հետո տեղի է ունենում խաղողօրհնեքի արարողություն: Ինչպես որթն իր կենարար հյութերով աճեցնում ու հասունացնում է իր ողկույզները, սույնպես և Բանն Աստված Իր Սուրբ Մոր ամենամաքուր արյունից Իր մարմինը կազմեց ու անճառապես միավորեց Իր Աստվածությունը: Ինչպես խաղողենին իր պտուղների արյամբ` գինիով մարդկային ազգին ուրախարար ու կազդուրիչ հյութ է տալիս, նմանապես և Աստվածածնի կենդանարար Ողկույզը` Քրիստոս Աստված Իր արյունն է պարգևում յուրայիններին, ինչը սուրբ է, քավչարար ու կեցուցիչ` հավիտենական կյանքի պատճառ (հմմտ. Զ 54-55):

Խաղողօրհնեքի ընթացքում եկեղեցում կարդացվում է Ներսես Շնորհալու աղոթքը:

Աղոթքում հիշատակվում է, որ Աստված ստեղծեց բուսականությունն ու պտղատու ծառերը, ապա Ադամին ու Եվային պարգևեց ամբողջ դրախտը, բայց նրանք, օրինազանց գտնվելով, դրախտից արտաքսվեցին, իսկ երկիրը նրանց պատճառով անիծվեց: Սակայն Աստվածորդու աշխարհ գալով անեծքի կապանքը վերացավ և մարդիկ ձերբազատվեցին մեղքի ու մահվան ծառայությունից:

Խաղողի օրհնության ընթացքում աղոթքներ են հղվում ոչ միայն պտղի, այլև դրա մշակողի, ընծայողի, հողագործի և հողի համար` Արարչից խնդրելով առատ, բերրի, կարկուտից ու սառնամանիքից զերծ տարի:

Այսպիսով, խաղողօրհնեքը առհասարակ Աստծուց մարդուն պարգևված բերքի բոլոր տեսակի պտուղների օրհնությունն է:

Աստծու օրհնությունը ստանալու համար մենք աղոթքով դիմում ենք սբ. Աստվածածնին.

Մայր և Կույս, աղախին Քրիստոսի,

Դո՛ւ, որ միշտ աշխարհի համար բարեխոս ես,

Բոլոր ազգերը քեզ երանի են տալիս:

Խաչվերաց

«Կորստյան  մատնվածների  համար խաչի  քարոզությունը  հիմարություն  է, իսկ  մեզ՝  փրկվածներիս  համար՝ Աստծո  զորություն»: (Ա Կորնթ. Ա 18)

Խաչի քարոզությամբ էր, որ առաքյալները հաստատեցին քրիստոնեական Եկեղեցին, և Խաչի քարոզությամբ է մինչ այսօր Եկեղեցին կենդանի: Հիսուս Քրիստոսը Գողգոթայի վրա  խաչվեց՝ սկիզբ դնելով մեղավոր մարդկության փրկագործությանը: Մովսիսական օրենքի համաձայն՝ մարդը մեղքից մաքրվելու համար պետք է զոհ մատուցեր: Այդ իսկ խորհրդով Հիսուս Քրիստոսը որպես Աստծու Գառ, մարդկության փոխարեն զոհվեց Խաչի վրա՝ մեզ ազատագրելով մեղքի և մահվան իշխանությունից: Այս առումով էլ Խաչն Աստծու զորությունը դարձավ փրկվածների համար: Գողգոթայի Խաչով սկս­ված փրկագործությունը նույն Խաչով էլ պիտի ավարտվի աշխարհի վերջում, երբ Տիրոջ նշանը՝ Խաչը, վերջին անգամ երևա, և տեսնեն Մարդու Որդուն, որ գալու է զորությամբ և բազում փառքով (Մատթ. ԻԴ 30):

Տոնը

Սկսած առաքելական ժամանակաշրջանից՝ Քրիստոսի Խաչը՝ որպես հարգանքի և երկրպագության սրբազան առարկա, կարևոր տեղ է գրավում քրիստոնեական բոլոր եկեղեցիների պաշտամունքում:

Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցին ունի Սուրբ Խաչին նվիրված հետեւյալ տոները.

            1. Ս. Խաչի երևում

            2. Խաչվերաց

            3. Վարագա  Ս. Խաչ

            4. Խաչի գյուտ

Այս չորսից երեքը նշվում են քրիստոնյա բոլոր եկեղեցիներում, և միայն Վարագա Սուրբ Խաչի տոնն է զուտ հայկական ու կատարվում է միայն մեր Եկեղեցում:

Խաչվերացը Հայ Եկեղեցու հինգ տաղավար տոներից մեկն է: Այն հաստատված է Խաչի՝  գերությունից դեպի Երուսաղեմ վերադարձի պատմական դեպքը պանծացնելու և միաժամանակ Խաչի զորությունը ներբողելու համար: Հայոց Եկեղեցում Խաչվերացը տոնակատարվում է սեպտեմբերի 11-17-ն ընկած ժամանակահատվածում հանդիպող կիրակի օրը: Եվ ինչպես  ընդունված է Հայոց Եկղեցում, տոնի հաջորդ երկուշաբթի ննջեցյալների հիշատակի օրն է:

Պատմությունը

610 թ. իր հզորության գագաթնակետին հասած Պարսկաստանի Խոսրով թագավորը հարձակվում է Բյուզանդիայի վրա: Պարսկական զորքերը, Խոռեմ զորավարի գլխավորությամբ, 614 թ. մտնում են Երուսաղեմ: Շատերը սրի են քաշվում, շատերն էլ՝ գերեվարվում: Վերջինների մեջ էր նաև Երուսաղեմի Զաքարիա հայրապետը: Պարսիկները մտնում են Սուրբ Հարության տաճար և գերի վերցնում այնտեղ պահվող Աստվածընկալ սուրբ Խաչը, որի վրա խաչվել է Հիսուս Քրիստոսը: Սակայն Տիրոջ Խաչը, հայտնվելով Պարսկաստանում, ինչպես հինկտակարանյան Ուխտի Տապանակը՝ փղշտացիների ձեռքում (Ա Թագ. Ե-Զ), մեծ փառքի է արժանանում: Տեղաբնակները Տիրոջ Խաչին վերաբերվում են մեծ երկյուղով՝ ասելով, որ քրիստոնյաների Աստվածն իրենց մոտ է եկել: Շատերն ահից դիմում են տեղի քրիստոնյաներին և նրանցից լսելով Ավետարանի խոսքը՝ քրիստոնեություն ընդունում:

Այնուհետև հունաց Հերակլ կայսրը Խաչափայտը վերադարձնելու համար պատերազմի է դուրս գալիս Խոսրով արքայի դեմ: Նրան օժանդակում է նաև հայկական զորագունդը՝ Մժեժ Գնունու գլխավորությամբ: Սակայն Խոսրովը շարունակում է հաղթանակներ տանել: Հերակլ կայսրը երեք օր շարունակ աղոթում է Աստծուն՝ բարեխոս ունենալով Մարիամ Աստվածածնին: Չորրորդ օրը նրան տեսիլքով հայտնվում է, որ  հաղթելու է: Եվ իսկապես, նոր ճակատամարտում նա հաղթում և ազատագրում է Տերունական Խաչափայտը:

Խաչը Պարսկաստանից հանդիսավոր թափորով փոխադրվում է հայոց Կարին քաղաքը: Նրա՝ Կարին քաղաքում ժամանակավորապես հանգրվանելու պատճառով է, որ Կարնո դաշտի հարավարևելյան կողմի լեռների մեծ գագաթը Խաչափայտ է կոչվում: Պարսիկները, Խաչը հանձնելուց հետո, փորձում են հետ վերցնել այն, սակայն հայերը, Խաչափայտը թողնելով` հետ են մղում պարսիկների հարձակումը, և վերադառնալով տեսնում, որ այնտեղից, ուր Խաչն էր դրված, վճիտ աղբյուր է բխում: Այդ վայրը հետագայում դառնում է ուխտատեղի: Կարինից Խաչափայտը տեղափոխվում է Կոստանդնուպոլիս, ապա՝ Երուսաղեմ: Գերեդարձության ճանապարհին Տիրոջ Խաչափայտը գրեթե ամենուրեք բարձրացվում էր և ժողովրդի մեջ ցնծություն առաջացնում՝ խորհրդանշելով Քրիստոսի հրաշափառ հարության վերապրումը:

Խաչվերացի խորհուրդը

Խաչվերաց բառը նշանակում է խաչի բարձրացում՝ կանգնեցում (գրաբար «վերացումն» խաչի նշանակում է խաչի բարձրացում): Խաչվերացն ունի Քրիստոսի Եկեղեցու անպարտելիության խորհուրդը, Եկեղեցի, «որին դժոխքի դռները չպիտի հաղթահարեն» (Մատթ. ԺԸ 18): Ուրեմն հիշենք, որ Խաչը քրիստոնյաներիս շնորհված չբթացող զենք է՝ սրված Տիրոջ անապական արյամբ, մեր հույսն ու ապավենը: Այս խորհըրդով էլ երբ մենք խաչակնքվում ենք, զորանում ենք Քրիստոսով և Նրա զորության կարողությամբ, որպեսզի, Աստծու սպառազինությամբ զինվելով, կարողանանք ընդդիմանալ սատանայի հնարքներին, «որովհետև մեր պատերազմը մարմնի և արյան հետ չէ, այլ այս խավարի իշխանությունների, պետությունների, աշխարհակալների և երկնքի տակ եղող չար ոգիների հետ»: (Եփես. Զ 12) Եվ ըստ Դավիթ մարգարեի՝ «Չարիքը չի հասնի քեզ, և տանջանքները չեն մոտենա քո հարկին» (Սաղմ. Ղ 10), եթե ապավինես Տիրոջ կենարար Խաչին:

Խաչին  ապավինելու աղոթք

Երբ  լուսավոր  ամպերի  վրա երևաս  Հոր  փառքով,

Քո  խաչը  մեզ  ապավեն  թող   լինի, Տե՜ր  Հիսուս:

Այն  ժամանակ  մենք՝ Քեզ  ապավինածներս,

չենք  ամաչի, այլ   Քո  մեծ  զորությամբ, որպես  լույսի  որդիներ, կբերկրենք  Քո  աջ  կողմում: (Ժամագիրք)

«Քրիստոսով ստեղծվեց այն ամենը, ինչ որ երկնքում է և երկրի վրա, ինչ որ երևում է և չի երևում. թե՛ գահեր, թե՛ տերություններ, թե՛ պետություններ, թե՛ իշխանություններ, ամեն ինչ Նրանո՛վ և Նրա համա՛ր ստեղծվեց. և Նա կար ամեն ինչից առաջ, և ամեն ինչ Նրանով է կանգնած հաստատ: Նա՛ է գլուխը մարմնի, որ Եկեղեցին է. Նա, որ սկիզբ է, անդրանիկը՝ մեռելների միջից,  որպեսզի Ինքը լինի ամեն ինչում նախապատիվը: Որովհետև Աստվածության ամբողջությունը Նրա՛  մեջ հաճեց բնակվել և Նրանով հաշտեցնել ամեն ինչ Իր հետ՝ խաղաղություն անելով խաչի վրա թափած Իր արյամբ՝ և՛ երկրի վրա, և՛ երկնքում եղածների համար: Եվ ձեզ, որ մի ժամանակ օտարացած և  թշնամացած էիք Նրան ձեր մտածումներով ու չար գործերով, այժմ, ահավասի՛կ, հաշտեցրեց Իր իսկ մարմնով և Իր մահվամբ, որպեսզի ներկայացնի ձեզ Աստծու առաջ սուրբ, անբիծ և անարատ, եթե ամուր ու  անսասան մնաք հավատի մեջ և անխախտ՝ հույսի մեջ այն Ավետարանի, որ լսեցիք և որ քարոզվեց երկնքի տակ գտնվող բոլոր արարածներին»:  (Կողոսացիս 1. 16-23)